Zabrze: Wielki powrót Festiwalu im. Krzysztofa Pendereckiego

W czwartek 30 października- do Zabrza oficjalnie powraca Międzynarodowy Festiwal im. Krzysztofa Pendereckiego - poziom 320. W innej rzeczywistości, w której króluje sztuczna inteligencja. Ostatnia, XI edycja miała miejsce w 2023 roku. Rok temu festiwal nie odbył się i wszystko wskazywało, że wybrzmiał jego ostatni akord. Teraz przed nami wielki come back.

Spiritus movens festiwalu była Małgorzata Mańka-Szulik, wieloletnia prezydent Zabrza. Po zmianie na tym stanowisku, musieliśmy znaleźć inną formułę festiwalu. Na szczęście mieliśmy wsparcie Muzeum Górnictwa Węglowego i dyrektora Bartłomieja Szewczyka, któremu bardzo zależało na kontynuacji. Oczywiście podstawą było znalezienie źródła finansowania, co udało się dzięki ministerstwu kultury.

Nie tylko udało się, ale formuła została rozszerzona, bo festiwal odbędzie się już nie tylko w samym Zabrzu.

Tak, to prawda. Zaprezentujemy się nie tylko publiczności zabrzańskiej, ale też dzięki współpracy z Filharmonią Śląską, uda się zagrać na finał w stolicy regionu. Festiwalowe wydarzenia gościły w Wiedniu, Krakowie, a teraz łączymy Zabrze z Katowicami.

Koncert po przerwie będzie pełnym symbolicznych momentów powrotem do korzeni, ale też ze spojrzeniem w przyszłość, łączeniem tradycji z technologią, a konkretnie z AI. Trzy koncert - trzy spojrzenia.

Symbolicznych momentów pojawi się dużo. Festiwal otworzy Missa Brevis w Kopalni Guido, 170 metrów pod ziemią, w kaplicy pw. Św. Barbary. To hołd złożony mistrzowi w roku obchodów piątej rocznicy jego odejścia. Wystąpi Chór Polskiego Radia w Europejskim Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego, pod dyrekcją wieloletniego asystenta profesora Pendereckiego, Macieja Tworka. Program jest powtórzeniem koncertu który towarzyszył ostatniemu pożegnaniu profesora w kościele św. Piotra i Pawła w Krakowie, podczas uroczystości pogrzebowych z najpiękniejszymi kompozycjami Bacha oraz Pendereckiego. Odrodzenie festiwalu zaczynamy wspomnieniowo, nostalgicznie.

Drugi koncert, również pod ziemią, to powrót do korzeni, do samego początku festiwalu. I nazwą nawiązuje już bezpośrednio do legendarnego Feniksa odradzającego się z popiołów.

Koncertem "Feniks. Kartki z nienapisanego dziennika" będziemy wracać do radosnych początków. W 2013 roku, w obecności profesora przy okazji jego 80. urodzin, odbyła się inauguracja festiwalu. Tak samo jak wtedy, tak również teraz - 6 listopada - wybrzmi kwintet Krzysztofa Pendereckiego "Kartki z nienapisanego dziennika", przepiękny, sentymentalny utwór, bardzo harmonijny i tonalny. To metaforyczna podróż do dzieciństwa mistrza, gdzie na końcu słychać orientalną melodię, którą grał na skrzypach jego ojciec. Usłyszymy też prawdziwy przebój, arcydzieło muzyki kameralnej: pięcioro Filharmoników Wiedeńskich ze mną włącznie zagra kwintet G-dur Antonína Dvořáka, ulubionego kompozytora mistrza.

Pożegnanie, wspomnienie dzieciństwa i początku historii festiwalu, aż wreszcie finał pod hasłem "Ai Rex" w Filharmonii Śląskiej. Kiedy rozmawiałam z profesorem Pendereckim podczas wystawiania "Króla Ubu" w Operze Śląskiej w 2016 roku, powiedział tak: "Pisałem wielkie utwory, monumentalne, pasje i inne. Ale mam też w sobie takiego chochlika, żeby pokazać coś z innej strony. Trochę wyśmiać się z samego siebie. W tej operze są cytaty z mojej dawnej muzyki poważnej, przekształconej w buffo. Tworzenie jest zawsze zabawą, nawet jeśli się pisze poważne dzieło, a co dopiero w tym przypadku". Przypomniałam to sobie i pomyślałam: to może się udać, to ma sens!

Miałem zaszczyt współpracować z profesorem, poznałem go też takim, jakim był w codziennych kontaktach. Miał ogromne poczucie humoru, dystans. Pamiętam, jak próbował rozbawić nudzące się na przyjęciach dzieci, w tym mojego syna Fryderyka, poruszając uszami. Dzieci pękały ze śmiechu. Kiedy podchodziły do niego, pytał, czy bardzo się nudziły słuchając koncertu, bo "on troszkę". To pokazuje jakim był ciepłym, otwartym człowiekiem.

Nie korzystał z komputera, pisał ręcznie. Nowoczesne technologie traktował z rezerwą. Z drugiej strony jego muzyka była jednak nowatorska. No i ten wspomniany chochlik...

Ten chochlik w "Ai Rex" jest widoczny. Nie mieliśmy możliwości powrotu do wykonania operowego ze względu na ogromne koszty, zamiast tego zdecydowaliśmy się na coś, co jest dowodem na to, że muzyka Pendereckiego jest żywa i wciąż inspiruje. Na życzenie profesora stworzyłem Suitę instrumentalną z tego utworu, wykonaną podczas jego 85. urodzin w Krakowie. Profesor stwierdził wtedy, że bawił się doskonale, tak dobrze, iż "zapomniał, że to jego muzyka". Chciałbym, aby ten koncert był pytaniem o rolę sztucznej inteligencji w tej branży, o to, czy jest potrzebna i w jaki sposób należy jej użyć. Żebyśmy świadomie, otwarcie, konsekwentnie, ale i krytycznie podchodzili do zjawiska, którym jest AI.

Ilustracją do Suity ma być projekcja animacji filmowej, tworzona właśnie przez sztuczną inteligencję. Fakt, kompozycje profesora są bardzo plastyczne i wielokrotnie wykorzystywane w filmach. I w tej formie wykorzystanie sztucznej inteligencji dobrze się komponuje - nomen omen.

Chociaż profesor nie pisał muzyki pod konkretne ekranizacje, poza chyba tylko "Rękopisem znalezionym w Saragossie", jego utwory zostały wykorzystane w ścieżkach dźwiękowych ponad stu filmów. M.in. w dziełach Kubricka, czy "Shutter Island" Martina Scorsese'a, gdzie główną rolę zagrał Leonardo di Caprio. Myślę, że populistyczny Ubu Rex, groteskowy, idący za każdym pragnieniem ludu, może w pewien sposób odzwierciedlać sztuczną inteligencję. Ten koncert to więc także pytanie o populizm elektroniczny w zawężaniu świata, z którego czerpiemy odpowiedzi. Chcemy wygenerować odpowiedź, jak można użyć sztucznej inteligencji w sztuce, aby pomagała w kreacji.

To będzie też trochę taka satyra na sztuczną inteligencję? Takie puszczenie oka?

I nie tylko jeśli chodzi o samą muzykę. Oko puszcza do nas sam Alfred Jarry, autor dramatu "Ubu Król czyli Polacy", w którym mamy maszynę do... mielenia mózgu. Czyli coś, co śmiało można porównać do dzisiejszych środków elektronicznych i kwestii ich nieodpowiedniego wykorzystywania. W tej animacji przygotowanej na koncert na pewno motyw takiej maszyny się pojawi.

Zastanawiam się, jakby zareagował na taką formę wykorzystania jego utworów sam profesor.

Pamiętam jego reakcje podczas pierwszej edycji. Fanfary, światła, body paintig, słowem - bardzo multimedialnie. Podchodził do tych pomysłów niezwykle entuzjastycznie. Jeśli coś krytykował, to mówił to podczas próby. Myślę, że podczas tego koncertu będę go widział oczami wyobraźni, siedzącego na balkonie i śmiejącego się, ponownie zapominającego, że to muzyka napisana przez niego. Na pewno zachwyciłby się też radosną VIII Symfonią Antonína Dvořáka w wykonaniu Orkiestry Symfonicznej Filharmonii Śląskiej, którą też usłyszymy. A zaczniemy uwerturą "Twory Prometeusza" Ludwiga van Beethovena. To też świadomie wybrany utwór, którym stawiamy pytanie: czy sztuczna inteligencja będzie tym Prometejskim ogniem, wskazującym twórcom nowe ścieżki i prowadzącym nas do lepszej przyszłości. Chciałbym, aby XII edycja Międzynarodowego Festiwalu im. Krzysztofa Pendereckiego - poziom 320 była edycją z przesłaniem i nadzieją.

Dwunasta edycja Festiwalu AI REX odbędzie się od 30 października do 7 listopada, to próba odpowiedzi na pytanie o rolę sztucznej inteligencji w sztuce.

30 października i 6 listopada w Kopalni Guido w Zabrzu, a 7 listopada finał w Filharmonii Śląskiej w Katowicach.