W 1918 roku 3/4 Polaków żyło z rolnictwa, ale co to było za życie

Historia polskiej wsi w XX wieku była zdominowana przez długie okresy niekorzystnej koniunktury gospodarczej i politycznej, które znacznie przeważały nad czasami prosperity. Zanim jednak o sytuacji w momencie, gdy Polska wraca na mapy Europy, spójrzmy nieco wstecz. Istotne są reformy społeczne i agrarne z XIX wieku - czyli zniesienie poddaństwa i pańszczyzny.

Ustanowiły one wiejską gospodarkę opartą na mechanizmach rynkowych, co było fundamentalną zmianą. Co więcej, stworzyły one podstawy dla uobywatelnienia chłopów. Pełna emancypacja tej warstwy społecznej i jej droga do równoprawnej pozycji obywatelskiej była w tamtym czasie wciąż długa i wymagała dalszych przemian, na co zwraca uwagę Maria Halamska w monografii "Wieś polska 1918-2018. W poszukiwaniu źródeł teraźniejszości".

W dwudziestoleciu międzywojennym państwo nie zdołało skutecznie rozwiązać kluczowych problemów polskiego rolnictwa, a w szczególności:

• Niewłaściwej struktury agrarnej (współistnienie wielkich majątków i małych gospodarstw).
• Przeludnienia wsi, stanowiącego znaczący hamulec rozwoju.

Skalę tego zjawiska dobrze oddają statystyki z połowy lat trzydziestych: na 100 hektarów gruntów ornych, łąk i pastwisk przypadało w Polsce aż 81 osób. Było to znacznie więcej niż w innych krajach europejskich, np. w Czechosłowacji (64 osoby), Niemczech (49 osób) czy Danii (zaledwie 36 osób). Co istotne, kraje o mniejszej gęstości zaludnienia na gruntach rolnych osiągały jednocześnie znacznie wyższe plony niż Polska.A dziś? Jeśli przyjmiemy, że liczba rolników w Polsce (2024) wynosiła 1 210 913 osób, a łączna powierzchnia użytków rolnych deklarowana (2024) to 14 039 444,03 ha, w zaokrągleniu wskaźnik wynosi 8,6 rolnika na 100 ha UR. Poziom przeludnienia był zróżnicowany regionalnie: najwyższą koncentrację ludności na gruntach odnotowano w województwach południowych, natomiast najniższą - w regionie Wielkopolski.

W Polsce międzywojennej wieś była najważniejszym ośrodkiem życia społecznego i gospodarczego. Według spisu powszechnego z 1931 roku, aż 73 proc. ogółu mieszkańców kraju stanowiła ludność wiejska. Główną, choć niejednorodną, grupą wśród mieszkańców wsi byli chłopi.

Oprócz nich rolnictwo zapewniało byt również ziemianom oraz robotnikom rolnym zatrudnionym w majątkach ziemskich (folwarkach). Jedynie niewielka część ludności wiejskiej znajdowała zatrudnienie w sektorach pozarolniczych, wykonując zawody takie jak nauczyciele, urzędnicy czy rzemieślnicy. Jednocześnie zbyt słaby wówczas przemysł nie był w stanie wchłonąć nadwyżki rąk do pracy.

Niesprzyjająca struktura agrarna była kolejnym znaczącym problemem polskiego rolnictwa w okresie międzywojennym. Dominowały gospodarstwa karłowate (poniżej 2 ha) i małorolne, które stanowiły 61,6 proc. wszystkich gospodarstw. Oznaczało to, że ponad połowa rodzin chłopskich nie miała wystarczającej ziemi do samodzielnego utrzymania, co z kolei prowadziło do największych nadwyżek siły roboczej właśnie w tych najmniejszych jednostkach.

Z drugiej strony, wielkie majątki (powyżej 50 ha) stanowiły zaledwie niespełna 1 proc. ogółu, ale zajmowały ponad 48 proc. gruntów rolnych (w tym 20 proc. ziemi w majątkach powyżej 1000 ha). Najwięcej takich latyfundiów znajdowało się na Kresach Wschodnich, a także w Wielkopolsce, na Pomorzu i Śląsku.

Ta struktura była konsekwencją polityki państw zaborczych. W województwach zachodnich (dawny zabór pruski) dominowały duże gospodarstwa chłopskie, które mogły skutecznie konkurować z Prusakami i były nowocześnie zarządzane, zmechanizowane, intensywnie nawożone i miały rynek zbytu w Niemczech.

Natomiast na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego częste podziały gruntów doprowadziły do poważnego rozdrobnienia gospodarstw, gdzie dominowała ekstensywna gospodarka drobnotowarowa oraz silna konkurencja ze strony tanich towarów rosyjskich.

Jeszcze większym rozdrobnieniem i przeludnieniem charakteryzowały się województwa południowe (Galicja).

Jeśli spojrzymy na średnią powierzchnię gospodarstw rolnych dziś, to średnia wielkość powierzchni gruntów rolnych w gospodarstwie w Polsce w 2025 roku wynosi 11,75 ha.

Z danych uzyskanych przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa wynika, że najwyższa średnia dotyczy województwa zachodniopomorskiego (34,04 ha), warmińsko-mazurskiego (24,33 ha), lubuskiego (24,07 ha). Podczas gdy Lubelskie ma średnią zaledwie 8,45 ha, a jeszcze mniejszą Świętokrzyskie (6,18), Podkarpackie (5,27 ha) czy Małopolskie (4,4 ha).

Na uwagę zasługuj również dane o liczbie rolników w poszczególnych województwach i powierzchni upraw deklarowanych do dopłat. I tak na przykład w Zachodniopomorskiem jest ich 26,8 tys. i 913 tys. ha, zaś w niemal połowę mniejszym województwie świętokrzyskim mamy 78,6 tys. rolników i 485,5 tys. ha.

Dodatkowo, efektywność gospodarowania obniżała szachownica gruntów: spis z 1921 r. wykazał, że 46,8 proc. gospodarstw miało grunty orne w kilku rozproszonych kawałkach. Choć komasacja była konieczna, do końca dwudziestolecia międzywojennego udało się scalić jedynie 60 proc. rozdrobnionych gruntów w województwach centralnych i południowych.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego rolnictwo dominowało w gospodarce Polski, a ludność wiejska stanowiła najliczniejszą warstwę społeczną. Taka struktura wynikała z opóźnienia i złego stanu polskiego przemysłu, wskazuje Narodowy Instytut Kultury i Dziedzictwa Wsi. Był on niedostatecznie rozwinięty i nastawiony głównie na zaspokojenie potrzeb państw zaborczych, a sytuację dodatkowo pogłębiły zniszczenia wojenne.

Struktura agrarna II Rzeczypospolitej była skrajnie zróżnicowana: obok wielkich majątków ziemskich funkcjonowały drobne gospodarstwa chłopskie. Ten dualizm wywoływał powszechny problem "głodu ziemi" wśród chłopów, stając się kluczową bolączką polskiego rolnictwa.

W związku z tym reforma rolna stała się priorytetowym zadaniem dla władz państwowych, chociaż jej przeprowadzenie było jednocześnie źródłem znaczących sporów i kontrowersji politycznych i społecznych.

W okresie przedwojennym własność publiczna gruntów w Polsce obejmowała około 8,7 proc. powierzchni kraju (3,234 mln ha), składając się głównie z dóbr państwowych oraz majątków należących do instytucji i miast.

Wiele majątków ziemskich przeszło na własność państwa polskiego w spadku po zaborcach. Na terenie dawnego zaboru rosyjskiego były to m.in.:

• Dobra donacyjne (nadane na prawie majoratowym, przejęte na mocy ustawy z 25 lipca 1919 r.).
• Dobra rządowe rosyjskie.
• Dobra należące do rosyjskiego domu panującego.
• Majątki byłego Banku Włościańskiego.

Początkowo, przejęte majątki ziemskie były zarządzane przez Ministerstwo Rolnictwa i Dóbr Koronnych. W celu usprawnienia administracji powołano w 1918 roku okręgowe zarządy dóbr narodowych, które następnie przekształcono w zarządy dóbr państwowych w kluczowych miastach (Warszawa, Radom, Siedlce, Lwów).

W 1918 roku utworzono także urzędy ziemskie do zarządzania sprawami gruntowymi, a w 1919 roku powołano Główny Urząd Ziemski, którego głównym zadaniem było zarządzanie przebudową ustroju rolnego.

Własność państwowa była różnie dysponowana. Majątki pod zarządem Ministerstwa Reform Rolnych były przeznaczane bezpośrednio na cele reformy rolnej. Większość majątków zarządzanych przez Ministerstwo Rolnictwa i Dóbr Państwowych była wydzierżawiana.

Po 1944 roku wprowadzono radykalnie nowy ustrój rolny, oparty na dekrecie PKWN z 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (oraz późniejszym rozporządzeniu wykonawczym z 1 marca 1945 r.).

Kluczowym elementem tej reformy było utworzenie Państwowego Funduszu Ziemi, powołanego na mocy Art. 3 dekretu, w celu "zrealizowania przebudowy ustroju rolnego". Do PFZ włączono nieruchomości rolne przejęte na własność państwa nie tylko na podstawie dekretu o reformie rolnej, ale także szeregu innych przepisów, które dotyczyły:

• Likwidacji wielkiej własności ziemskiej.
• Regulacji następstw wojny.
• Porządkowania własności nieruchomości rolnych.
• Innych form interwencji państwa we własność rolną.

Rodziły się PGR-y, które przetrwały aż do zmiany ustroju w 1989 roku. Ostatnie likwidowano w latach 90. XX wieku.

II wojna światowa i okupacja nie tylko pogłębiły biedę i zacofanie gospodarcze wsi, ale także stworzyły podstawy dla nowej, szkodliwej polityki. Po wojnie błędne decyzje władz doprowadziły nie tylko do stagnacji gospodarczej w rolnictwie, ale także do ogólnego pogorszenia poziomu życia wszystkich obywateli.

W tym czasie rolnicy ponosili znaczną część ciężarów finansowych związanych z forsowną industrializacją kraju. Konsekwencją tej polityki było systematyczne powiększanie się dystansu między polskim a zachodnim rolnictwem.

Procesy modernizacyjne w polskiej wsi przebiegały znacznie wolniej niż w Europie Zachodniej. To opóźnienie miało bezpośredni, negatywny wpływ na poziom życia mieszkańców obszarów wiejskich, utrwalając ich gorszą pozycję ekonomiczną i społeczną.

Źródła:

• Małgorzata Małek, Przemiany polskiej wsi w latach 1918-1989
• Maria Halamska, Wieś polska 1918-2018. W poszukiwaniu źródeł teraźniejszości, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk
• NIKiDW: Struktura agrarna polskiej wsi w dwudziestym wieku. Historia PGR-ów
• ARiMR: Średnia powierzchnia gruntów rolnych w gospodarstwie w 2025 roku