Aleksandra Zagórska. Zapomniana dowódczyni 1918 roku

Radykalizm jako wybór świadomy

Droga Aleksandry Radzimińskiej do ruchu niepodległościowego rozpoczęła się w czasie edukacji szkolnej. Kolportaż odezw Polskiej Partii Socjalistycznej w gimnazjum w Radomiu świadczy o wczesnym uformowaniu się jej postaw politycznych. Decyzja o studiach filozoficznych na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1904 roku łączyła intelektualny rozwój z możliwością głębszego zaangażowania w działalność konspiracyjną.

Współpraca z techniką partyjną PPS pod kierownictwem Ksawerego Praussa oznaczała wejście w struktury odpowiedzialne za logistykę i zaplecze techniczne walki zbrojnej. Wstąpienie do Organizacji Bojowej w 1905 roku pod pseudonimem Magda stanowiło kolejny krok w kierunku pełnego zaangażowania w terroryzm polityczny. Założenie wytwórni materiałów wybuchowych wspólnie z Czesławem Świrskim w 1906 roku lokuje ją wśród najbardziej radykalnych działaczy, którzy nie ograniczali się do kolportażu czy kurierki, lecz tworzyli infrastrukturę dla akcji bojowych.

Produkcja ładunków wykorzystanych w akcji krwawa środa dowodzi skuteczności jej działań i gotowości do ponoszenia odpowiedzialności za ofiary takich działań. Zatrucie wyziewami piorunianu rtęci w listopadzie 1906 roku było konsekwencją pracy w warunkach ekstremalnego ryzyka. Kuracja w Zakopanem nie zakończyła jej kariery konspiracyjnej, a powrót do Warszawy i wznowienie działalności bojowej potwierdza determinację nie do złamania.

Represje jako cena zaangażowania

Udział w nieudanym zamachu na pociąg z żołnierzami w Łapach w lipcu 1907 roku pokazuje, że nie stroniła od akcji terenowych. Aresztowanie w marcu 1908 roku i osadzenie na Pawiaku było nieuniknionym ryzykiem dla każdego członka Organizacji Bojowej. Zwolnienie dzięki łapówce i ucieczka do Galicji w październiku 1908 roku otworzyły nowy etap działalności, tym razem na terenie autonomii galicyjskiej, gdzie pole manewru było znacznie szersze.

Aktywność w krakowskiej organizacji bojowej oraz przeniesienie się do Lwowa w 1909 roku pozwoliły na kontynuację działań przewozowych broni i wydawnictw PPS. Praca na polecenie Tomasza Arciszewskiego świadczy o zaufaniu, jakim darzyli ją przywódcy ruchu. Organizowanie działania bojówki we Lwowie tworzyło zaplecze dla akcji na terenach zaboru rosyjskiego, wykorzystując względną swobodę w Galicji.

Wstąpienie do Związku Walki Czynnej i Związku Strzeleckiego we Lwowie w 1911 roku oznaczało przejście od konspiracji terrorystycznej do jawnej działalności paramilitarnej. Jednoczesne organizowanie kobiecych drużyn Polskiej Organizacji Wojskowej pokazuje, że już wtedy rozumiała potrzebę włączenia kobiet w struktury przygotowań wojskowych. Ta działalność stała się fundamentem pod późniejsze powołanie Ochotniczej Legii Kobiet.

Lwów jako laboratorium kobiecej formacji

Wybuch pierwszej wojny światowej dał możliwość pełnego wykorzystania doświadczeń organizacyjnych. Stworzenie kobiecej służby wywiadowczej I Brygady Legionów Polskich wymagało nie tylko zdolności organizacyjnych, lecz również autorytetu wypracowanego w latach konspiracji. Walki polsko-ukraińskie we Lwowie w 1918 roku stały się sprawdzianem dla koncepcji kobiecej służby wojskowej.

Współpraca z Komitetem Obywatelskim Polek kierowanym przez Marię Dulębiankę przy organizowaniu punktu sanitarnego stanowiła pierwszy etap mobilizacji kobiet. Sformowanie kobiecej służby pomocniczej i oddziału kurierek było odpowiedzią na realne potrzeby frontu miejskiego. Kobiety ze środowisk inteligenckich wykonujące zadania sanitarne, wywiadowcze i kurierskie, przechodzące przez linię frontu i narażone na rewizje oraz brutalne zaczepki, stanowiły dowód na możliwość efektywnego wykorzystania potencjału kobiecego w warunkach wojennych.

Powołanie Ochotniczej Legii Kobiet 4 listopada 1918 roku i objęcie nad nią komendy przez Zagórską było zwieńczeniem jej wieloletniej pracy organizacyjnej. Stanowisko adiutantki dla Stanisławy Paleolog świadczy o tworzeniu profesjonalnej struktury dowodzenia. Pomimo początkowej niechęci władzy wojskowej do kobiecych formacji, pozyskanie wsparcia Witka Sulimirskiego i utworzenie mielińskiej Straży Obywatelskiej dowodzi umiejętności lobbowania i przekonywania sceptyków. Napływ dziewcząt i kobiet ze sfer inteligencji, uczennic, studentek i nauczycielek potwierdza atrakcyjność tej formuły służby.

Uznanie i powojenna aktywność

Powstanie grupy bojowej w ramach Ochotniczej Legii Kobiet, wysyłanej na linię frontu i walczącej z bronią w ręku, przełamywało tabu dotyczące udziału kobiet w bezpośredniej walce. Mianowanie Zagórskiej w 1920 roku na naczelniczkę Wydziału Ochotniczej Legii Kobiet przy Sztabie Ministerstwa Spraw Wojskowych z przyznaniem stopnia majora stanowiło formalne uznanie jej zasług. Był to precedens w polskim wojsku, pokazujący, że kobiety mogą pełnić funkcje dowódcze w strukturach militarnych.

Zwolnienie z czynnej służby w 1921 roku na własną prośbę oraz późniejsze przyznanie stopnia podpułkownika zamykało wojskowy etap kariery. Okres międzywojenny przynosi kolejne obszary aktywności. Praca w Radzie Szkolnej Miasta Stołecznego Warszawy przy organizowaniu kolonii dla dzieci po śmierci męża w 1927 roku pokazuje zdolność do zmiany pola działania.

Zorganizowanie Związku Legionistek Polskich w 1928 roku i kierowanie nim do 1939 roku świadczy o potrzebie utrzymania więzi środowiskowych i zachowania pamięci o kobiecym wkładzie w walkę niepodległościową. Prowadzenie jadłodajni dla uchodźców podczas oblężenia Warszawy oraz wstąpienie do Konwentu Organizacji Niepodległościowych w 1943 roku dowodzi, że nawet w podeszłym wieku nie rezygnowała z aktywności. Organizowanie po wojnie spotkań byłych legionistek podtrzymywało więź pokoleniową.

Śmierć podczas jednego z takich spotkań w kwietniu 1965 roku zamyka życie poświęcone walce o niepodległość i pamięci o tej walce. Przeniesienie szczątków w 2022 roku na Cmentarz Wojskowy na Powązkach stanowi spóźnione, lecz symboliczne uznanie jej zasług. Aleksandra Zagórska pozostaje wzorem kobiety, która nie tylko uczestniczyła w walce niepodległościowej, lecz również tworzyła struktury umożliwiające innym kobietom aktywny udział w tej walce, przełamując bariery mentalne i organizacyjne ograniczające rolę kobiet w militarnej sferze życia narodowego.