Historia Giecza. Czy to tutaj narodziło się państwo polskie?

Świątynia w Gieczu

Jednym z najstarszych i najważniejszych murowanych zabytków kamiennych związanych z panowaniem dynastii pierwszych Piastów jest wykopalisko fundamentów kościoła p.w. św. Jana Chrzciciela, znajdujące się na wczesnopiastowskim grodzisku w wielkopolskim Gieczu.

Miejscowość ta położona jest niedaleko Poznania, pomiędzy Kostrzyniem, Środą Wielkopolską, a Wrześnią, a relikty wyżej wymienionej świątyni znajdują się obecnie na terenie rezerwatu archeologicznego należącego do Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, utworzonego tu w roku 1962 z okazji przygotowań do ogólnopolskich uroczystości Milenium Chrztu Polski.

Miejsce to można uznać za enklawę najstarszej polskiej, zarówno sakralnej jak i świeckiej, kamiennej architektury monumentalnej i podkreślić, że innymi tego rodzaju wczesnoromańskimi pomnikami historii Polski są także: pobliski Gieczowi Ostrów Tumski w Poznaniu, zabytki na wyspie Ostrowa Lednickiego i Wzgórze Lecha w Gnieźnie.

Wyjątkowość i zagadkowość tej mało znanej kamiennej budowli, powstałej na przełomie X i XI wieku, polega na tym, że przeprowadzone tutaj na przestrzeni ostatniego ćwierćwiecza badania potwierdziły, iż był to ważny i reprezentacyjny kościół grodowy przeznaczony najprawdopodobniej dla tutejszego, zapomnianego już dziś klasztoru sióstr kanoniczek.

Istnieje też hipoteza, że mogło to być mauzoleum dla złożonych w nim relikwii chrześcijańskiego męczennika lub mógł być zaplanowany już w fazie projektowania jako przyszłe miejsce pochówku lokalnego władcy – w tym wypadku piastowskiego księcia lub króla - który był jego fundatorem.

Przed tysiącem lat, kiedy zaczęto ją wznosić, świątynia w Gieczu należała do nowo utworzonej misyjnej diecezji poznańskiej, powołanej w roku 968 podczas synodu w Rawennie i była zapewne związana bezpośrednio z pierwszymi biskupami misyjnymi Poznania, Jordanem i Ungerem oraz kolejnymi, chrześcijańskimi żonami księcia Mieszka - z czeską Dobrawą i saską Odą.

Z braku ocalałych zapisków kronikarskich umożliwiających choćby w przybliżeniu stworzenie wiarygodnej hipotezy o pochodzeniu i przeznaczeniu tej budowli, trzeba posłużyć się metodą porównawczą opartą o podobieństwa tego rodzaju zabytków preromańskich z terenu Niemiec, gdzie pomiędzy VIII a XI wiekiem ukształtowała się, najpierw karolińska, a potem ottońska, monumentalna architektura kamienna, która wraz z akcjami chrystianizacyjnymi i biskupami misyjnymi, już od X wieku promieniowała swoim zasięgiem na obszar ówczesnej Polski, Czech, Węgier, Połabia i Skandynawii.

O ważnej, kulturowej roli tego miejsca świadczą m.in. odnalezione tutaj fragmenty spiżowego dzwonu oraz woskowa tabliczka i rylec, służący do pisania. Potwierdza to tezę, iż tutejszy kościół mógł być jednocześnie lokalnym skryptorium.

Giecz – czy to tu urodził się pierwszy król Polski?

Naukowe hipotezy badawcze sugerują, że wczesnopiastowskie grodzisko w Gieczu mogło być miejscem narodzin księcia Bolesława Chrobrego, będącego pierworodnym synem księcia Mieszka i czeskiej Dobrawy Przemyślidki, który w roku 1025 stał się pierwszym koronowanym królem Polski.

Według wieloletnich badań archeologicznych przeprowadzonych przez obecną kustosz oddziału MPP w Gieczu, panią Teresę Krysztofiak, pierwsze tutejsze grodzisko było jednoczłonowym, nizinnym grodem plemiennym, zbudowanym na dawnych rozlewiskach rzeki Mozgawy, który został zdobyty w IX wieku przez plemiona lechickie, i obok niego dobudowano wały drugiego grodziska, w którym sto lat później rozpoczęto budowę kamiennego palatium książęcego. Relikty fundamentów tej rezydencji piastowskiej można obejrzeć dziś przy wejściu na teren rezerwatu w Gieczu.

Według prof. Andrzeja Buko, inwazja rodu Piastów wyszła na północną Wielkopolskę już w IX wieku z Kalisza, i wzdłuż rzeki Prosny dotarła do Mozgawy, Warty i Cybiny, i dalej wzdłuż Noteci, do rozlewisk jeziora Gopła, tworząc tu w X wieku zręby granic późniejszego państwa gnieźnieńskiego. Samo umiejscowienie kościoła w grodzie głównym, dominującym nad podgrodziem, na którym zaczęto wznosić piastowskie murowane palatium, może świadczyć o tym, że podgrodzie było własnością książęcą, natomiast gród główny z murowaną już kaplicą kamienną w miejscu, gdzie zbudowano kościół, mógł stanowić własność biskupią lub klasztorną.

Dlaczego nie dokończono budowy okazałego pałacu?

Drugim, bardzo ważnym zabytkiem na grodzisku w Gieczu są fundamenty wspomnianego już, kamiennego palatium, pochodzące z przełomu X i XI wieku. Relikty palatium znajdują się na terenie podgrodzia, tuż przy wejściu do dzisiejszego Rezerwatu Archeologicznego w Gieczu.

Jak wykazały badania, pałac nigdy nie powstał, położono tylko jego fundamenty. W skali całej Polski podobne budowle znajdują się jedynie na pobliskim Ostrowie Lednickim, w odległym Przemyślu i nadwiślańskiej Wiślicy pod Krakowem. Nie ma jednoznacznej odpowiedzi, dlaczego pałac piastowski na tutejszym grodzisku nie został dokończony, ale można wysnuć przypuszczenie, iż przyczyną zaniechania jego budowy był najazd czeski z roku 1038, kiedy to mieszkańcy Giecza zostali uprowadzeni przez Czechów i osiedleni w okolicach Pragi, w miejscowości Hedczany.

Jedynym zachowanym i odrestaurowanym w całości romańskim zabytkiem Giecza jest natomiast niewielki XII-wieczny kościółek pod wezwaniem św. Mikołaja, wzniesiony z ociosanych granitowych głazów w dawnej osadzie przygrodowej, już poza obrębem obronnych wałów książęcej siedziby.

Kiedyś wioska ta połączona była z grodem drewnianym mostem, który przebiegał nad rozlewiskami tutejszych moczarów i stanowiła dla Giecza osadę rzemieślniczo handlową, leżącą na tutejszym książęcym trakcie drogowym wiodącym do Poznania i Kalisza.

Podczas prac remontowych prowadzonych w kościele, archeolodzy ujawnili pod nim fundamenty wcześniejszego założenia, datowanego na drugą połowę XI stulecia. Najciekawszym zabytkiem we wnętrzu kościoła p.w. św. Mikołaja jest niewielka, romańska, kamienna kropielnica odnaleziona przez archeologów w jego fundamentach.

W podziemiach świątyni archeolodzy odnaleźli także ogromny zbiór kilkuset monet z czasów piastowskich, co świadczy o zamożności tego kościoła. Obecnie jest wyjątkowym zabytkiem polskiej architektury romańskiej i wymieniany jest przez prawie wszystkie podręczniki historii sztuki.

Bibliografia:

·      "Architektura romańska w Polsce", prof. Zygmunt Świechowski; wyd. DiG: Warszawa 2000.

·      "Między przesłaniem a tajemnicą"; Teresa Krysztofiak, Teresa Rodzińska‑Chorąży; wyd. Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy: 2023

·      "Diament w piastowskiej koronie"; Teresa Krysztofiak, Elżbieta Indycka; wyd. Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy: 2023

·      "Początki architektury monumentalnej w Polsce. Materiały z sesji naukowej Gniezno, 20-21 listopada 2003 roku"; Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie: 2004