Leonid Rogozow. Chirurg, który sam się zoperował

Leonid Iwanowicz Rogozow przyszedł na świat 14 marca 1934 roku na odległej stacji kolejowej Daurija w obwodzie czytyjskim. Jego rodzina należała do milionów Rosjan dotkniętych stalinowskimi represjami politycznymi – ojciec pracował jako kierowca, matka doiła krowy, a w 1936 roku wszyscy trafili do Minusińska na zesłanie. Dzieciństwo Leonida przypadło na najtragiczniejsze lata XX wieku: ojciec zginął na froncie w 1943 roku, matka pracowała bez wytchnienia, by wyżywić dzieci.

W tych warunkach młody Rogozow musiał szybko dorosnąć. Opiekował się młodszą siostrą, uczył się pilnie i marzył o medycynie. Po ukończeniu szkoły średniej odbył służbę wojskową, która w Związku Radzieckim była obowiązkowa dla wszystkich młodych mężczyzn. Następnie dostał się do prestiżowego Leningradzkiego Instytutu Medycznego, gdzie wybrał wydział lekarski ze specjalizacją chirurgiczną.

Już jako młody absolwent rozpoczął pracę w klinice chirurgicznej i szybko zyskał reputację sprawnego, opanowanego lekarza. Kiedy w 1960 roku ogłoszono nabór do szóstej radzieckiej ekspedycji antarktycznej, zgłosił się bez wahania. Dla ambitnego chirurga w wieku 26 lat była to szansa nie tylko na przygodę, ale też na udział w prestiżowym przedsięwzięciu naukowym – Antarktyda stanowiła wtedy symbol rywalizacji między supermocarstwami i podboju ostatnich niezbadanych zakątków planety.

W październiku 1960 roku Rogozow dotarł na stację badawczą położoną niemal dokładnie na biegunie południowym. Życie w bazie przypominało pobyt w hermetycznie zamkniętej kapsule: kilkunastoosobowy zespół naukowców i techników, temperatura spadająca do minus 60 stopni Celsjusza, długie noce polarne i całkowita izolacja od reszty świata. Kontakt radiowy był utrzymywany, ale pomoc medyczna była tak daleko, że w praktyce nie istniała.

29 kwietnia 1961 roku – już po zakończeniu krótkiego antarktycznego lata – Rogozow poczuł charakterystyczny ból w prawym dolnym kwadrancie brzucha. Jako chirurg rozpoznał objawy natychmiast: zapalenie wyrostka robaczkowego, choroba, która nieleczona prowadzi do perforacji, zapalenia otrzewnej i śmierci w ciągu kilku dni. W normalnych warunkach to rutynowy zabieg trwający godzinę. Na Antarktydzie, w środku zimy polarnej, oznaczało wyrok.

Ewakuacja była niemożliwa – nad stacją szalała burza śnieżna, która uziemiała samoloty przez wiele dni. Najbliższy szpital znajdował się tysiące kilometrów dalej, w Australii lub Ameryce Południowej. Rogozow miał świadomość, że temperatura jego ciała rośnie, wyrostek pęcznieje i z każdą godziną ryzyko pęknięcia staje się większe. Został postawiony przed wyborem, którego żaden lekarz nie powinien rozważać: albo umrze, albo spróbuje operować samego siebie.

30 kwietnia o godzinie 22:00 czasu moskiewskiego w małym, prowizorycznym gabinecie medycznym na stacji rozpoczęła się najbardziej niezwykła operacja w dziejach chirurgii. Rogozow nie miał wykształconego asystenta, nie miał doświadczonego anestezjologa, nie miał nawet możliwości obserwowania pola operacyjnego pod odpowiednim kątem. Miał za to trzech kolegów bez żadnego przygotowania medycznego: meteorologa Aleksandra Artemyjewa, mechanika Zinowija Tieplinskiego i szefa stacji Władisława Gierbowicza.

Artemyjew otrzymał zadanie podawania instrumentów – Rogozow musiał mu dokładnie wytłumaczyć, jak wyglądają poszczególne narzędzia i kiedy je podawać. Tieplinski odpowiadał za oświetlenie i trzymanie lustra, które miało pomóc chirurgowi widzieć swoje wnętrzności. Gierbowicz dostał najtrudniejszą rolę: obserwować twarz operującego się lekarza i w razie utraty przytomności natychmiast go obudzić.

Rogozow postanowił operować bez rękawiczek chirurgicznych – musiał polegać wyłącznie na dotyku, bo lustro odwracało obraz i utrudniało orientację. Ułożył się w pozycji półsiedzącej z nogami podniesionymi pod kątem 30 stopni, co miało ułatwić dostęp do prawej części brzucha. Po zaaplikowaniu sobie środka przeciwbólowego wykonał dwunastocentymetrowe cięcie, po czym – na oślep, kierując się tylko znajomością anatomii – zaczął przeszukiwać jamę brzuszną w poszukiwaniu wyrostka.

Po trzydziestu minutach zabiegu Rogozow poczuł zawroty głowy i osłabienie. Jego puls przyspieszył, wzrok się zamazał. Zdawał sobie sprawę, że organizm reaguje na ból, stres i utratę krwi. Musiał zrobić trzydziestosekundową przerwę – położyć instrumenty, zamknąć oczy, odzyskać jasność umysłu. Jego towarzysze obserwowali z przerażeniem, jak lekarz operuje własne wnętrzności.

Po przerwie kontynuował. Odnalazł zapalony wyrostek, ostrożnie go odizolował, nałożył zaciski na naczynia krwionośne i wyciął. Następnie musiał zeszyć ranę wewnętrzną i zewnętrzną – wszystko własnymi rękami, z minimalną pomocą asystentów, którzy ledwo rozumieli, co się dzieje. Cały zabieg trwał ponad dwie godziny. Kiedy nakładał ostatnie szwy, jego ręce drżały z wyczerpania, ale wiedział, że przeszedł najtrudniejszą próbę w swoim życiu.

Po operacji zaaplikował sobie antybiotyk i środek nasenny. Przez następne dni leżał w łóżku z gorączką, ale stopniowo stan się poprawiał. Tydzień później mógł już chodzić, a po dwóch – wrócił do pełnienia obowiązków lekarza stacji. Instrumenty, którymi operował samego siebie, zostały później przekazane do Muzeum Arktyki i Antarktydy w Petersburgu, gdzie do dziś stanowią niemą pamiątkę po tym niezwykłym wyczynie.

Kiedy w 1962 roku ekspedycja wróciła do Związku Radzieckiego, Rogozow stał się bohaterem. Otrzymał Order Czerwonego Sztandaru Pracy – jedno z najwyższych odznaczeń cywilnych w ZSRR. Władze Leningradu przyznały mu dwupokojowe mieszkanie, co w warunkach chronicznego niedoboru lokali było gestem wielkiego uznania. Tysiące ludzi pisało do niego listy z gratulacjami i podziwem.

Spotkał również Marcelę, która stała się jego żoną i towarzyszką życia. Wrócił do pracy w chirurgii, ale tym razem jako doświadczony lekarz, który wiedział, czym jest samotność, ból i granice ludzkiej wytrzymałości. Jego historia obiegła świat i do dziś jest cytowana w podręcznikach medycyny i psychologii jako przykład niezwykłej determinacji i profesjonalizmu. Leonid Rogozow zmarł 21 września 2000 roku na raka żołądka, w wieku 66 lat.