Operacja Barbarossa. Jak Hitler przegrał wojnę z ZSRR

22 czerwca 1941 roku o godzinie 3:15 nad ranem niemiecki Wehrmacht, wspierany przez sojuszników z państw Osi, rozpoczął zmasowany atak na ZSRR na froncie liczącym ponad 1600 km – od Bałtyku po Karpaty. W operacji uczestniczyło ponad 4 miliony żołnierzy, w tym około 3 miliony Niemców, 300 tysięcy Rumunów, 250 tysięcy Włochów, a także oddziały węgierskie, fińskie i słowackie. Była to największa ofensywa lądowa w historii wojskowości.

Atak rozpoczął się zmasowanymi nalotami Luftwaffe na radzieckie lotniska, co doprowadziło do zniszczenia setek samolotów jeszcze na ziemi. Wehrmacht, stosując taktykę Blitzkriegu, szybko przełamał radzieckie linie obronne i już w pierwszym dniu wdarł się na głębokość kilkudziesięciu kilometrów w głąb terytorium ZSRR.

Sowieci zostali całkowicie zaskoczeni, mimo iż wywiad ostrzegał Stalina o zbliżającej się ofensywie. Stalin jednak zignorował ostrzeżenia, uznając je za prowokację brytyjską.

W pierwszych tygodniach operacji Barbarossa niemieckie wojska odnosiły spektakularne sukcesy. Grupa Armii "Północ" zdobyła Grodno i przekroczyła Dźwinę, Grupa Armii "Środek" parła na Smoleńsk, a Grupa Armii "Południe" walczyła o Kijów.

Wehrmacht otoczył i zniszczył ogromne zgrupowania Armii Czerwonej – do końca lipca 1941 roku wzięto do niewoli ponad 600 tysięcy radzieckich żołnierzy, a w sierpniu kolejne setki tysięcy. Niemcy posuwali się nawet 50 km dziennie, zdobywając olbrzymie połacie terytorium.

Wielkie bitwy pancerne, jak ta pod Dubnem, Łuckiem i Brodami, pokazały jednak, że radziecki opór jest silniejszy, niż zakładali niemieccy planiści. Armia Czerwona, choć ponosiła ogromne straty, była w stanie mobilizować nowe siły. Już w ciągu pierwszych dziewięciu dni wojny zmobilizowano 5 milionów ludzi, którzy uzupełnili straty frontowe.

Za sukcesami militarnymi kryły się poważne trudności logistyczne. Niemcy nie przygotowali odpowiednich zapasów na terenie okupowanej Polski, a dystans do pokonania – nawet 2000 km do Moskwy – okazał się znacznie większy niż podczas kampanii na Zachodzie. Wehrmacht miał zapasy paliwa i amunicji tylko na 1–3 miesiące walk, a zdobyczna sowiecka benzyna była niskiej jakości i nie nadawała się do niemieckich silników.

Transport kolejowy był utrudniony przez różnicę rozstawu szyn (1435 mm w Niemczech, 1520 mm w ZSRR), co wymagało kosztownej i czasochłonnej przebudowy torów. Niemcy zdobyli zaledwie 10% radzieckiego taboru kolejowego, co nie wystarczało do zaopatrzenia trzech grup armii. W efekcie zaopatrzenie musiało być prowadzone głównie drogami, a większość niemieckich dywizji wciąż korzystała z transportu konnego – aż 600 tysięcy koni uczestniczyło w inwazji.

Stan dróg był katastrofalny, co zwiększało zużycie paliwa i części zamiennych. Już pod koniec lipca tylko 10% uszkodzonych pojazdów zostało wymienionych. Mobilna dywizja potrzebowała 300 ton zaopatrzenia dziennie, a ciężarówki były w stanie dostarczyć zaledwie 70 ton.

Jednym z kluczowych błędów Hitlera było rozproszenie sił na trzy główne kierunki: Leningrad, Moskwa i Kijów. Zamiast skoncentrować uderzenie na Moskwę, co mogło przynieść szybkie zwycięstwo, Hitler nakazał przesunięcie dywizji pancernych spod Moskwy na południe, by wesprzeć atak na Kijów.

To opóźniło ofensywę na stolicę ZSRR o kilka tygodni – czas, który Armia Czerwona wykorzystała na przygotowanie obrony i ściągnięcie posiłków z Syberii.

Zmiana celów strategicznych prowadziła do strat cennego czasu i sił, a linia frontu wydłużyła się z 1200 km do 1600 km między 22 czerwca a 15 sierpnia. Niemcy nie docenili również determinacji narodu radzieckiego i zdolności ZSRR do mobilizacji zasobów ludzkich oraz przemysłowych.

W operacji Barbarossa po stronie Niemiec walczyły także wojska sojusznicze: Rumunii, Węgier, Słowacji, Włoch i Finlandii. Jednak Hitler nie ufał sojusznikom i nie wyposażył ich w nowoczesny sprzęt.

Często otrzymywali oni przestarzałe uzbrojenie, w tym francuskie działa z I wojny światowej. Najlepiej wyposażone były dywizje rumuńskie, które liczyły ok. 17 500 żołnierzy każda, ale nawet one miały głównie sprzęt zdobyczny.

Sojusznicy odgrywali rolę pomocniczą, zabezpieczając flanki Wehrmachtu, co okazało się katastrofalne podczas bitwy pod Stalingradem – to właśnie na odcinkach bronionych przez Rumunów i Włochów Armia Czerwona przełamała front i okrążyła 6. Armię von Paulusa.

Warto dodać, że Słowacka Dywizja Szybka, choć w 100% zmotoryzowana, miała niewielką wartość bojową i została wycofana z frontu po pierwszych niepowodzeniach.

Zupełnie inaczej wyglądała sytuacja w ZSRR, gdzie kobiety masowo angażowały się w produkcję zbrojeniową i walkę na froncie. Radzieckie fabryki pracowały pełną parą, a kobiety stanowiły trzon siły roboczej.

W Armii Czerwonej służyły nie tylko jako sanitariuszki, ale także jako snajperki, pilotki, saperki czy operatorzy ciężkiej broni. W 1941 roku, gdy straty były ogromne, tysiące kobiet zgłaszało się do walki z własnej woli.

Ten masowy udział kobiet w wysiłku wojennym pozwolił ZSRR na utrzymanie produkcji i szybkie uzupełnianie strat na froncie, co stanowiło przewagę nad niemieckim modelem społecznym, gdzie kobiety wciąż były marginalizowane w przemyśle zbrojeniowym.

Początkowo część ludności na terenach okupowanych przez Niemców witała Wehrmacht jako wyzwolicieli spod radzieckiego terroru, zwłaszcza na Ukrainie i w krajach bałtyckich. Jednak brutalna polityka okupacyjna, masowe egzekucje, grabieże i eksterminacja Żydów oraz Słowian szybko zraziły miejscowych do Niemców.

Niemieckie Einsatzgruppen dokonywały masowych mordów na ludności cywilnej, a polityka Hitlera zakładała eksterminację milionów Słowian. W efekcie potencjalni sojusznicy, jak Ukraińcy czy Rosjanie, którzy początkowo deklarowali chęć walki przeciwko Stalinowi, odwrócili się od Niemców. W 1943 roku, mimo obietnic utworzenia państwa satelickiego, udział ochotników ukraińskich w Wehrmachcie był minimalny.

Niemiecki Blitzkrieg sprawdził się w Polsce, Francji czy na Bałkanach, ale nie na rozległych przestrzeniach ZSRR. Niemcy nie przewidzieli, że kampania potrwa dłużej niż kilka miesięcy. Gdy nadeszła wczesna zima, żołnierze Wehrmachtu nie byli przygotowani – brakowało ciepłej odzieży, a temperatury spadały do –20, a nawet –30 stopni Celsjusza.

Niemieckie maszyny, zwłaszcza czołgi z kołami zachodzącymi na siebie, zamarzały i były unieruchamiane przez lód. Linie zaopatrzeniowe wydłużyły się do 2000 km, a armia była wyczerpana i niedożywiona. Zima oraz radziecka kontrofensywa pod Moskwą, wzmocniona przez syberyjskie dywizje, zmusiły Niemców do odwrotu. W ciągu trzech tygodni zostali odparci nawet na 300 km od Moskwy.