Pierwsza królowa szachów. Regularnie ogrywała mężczyzn

Dzieciństwo przy szachownicy

W małym gruzińskim mieście Zugdidi szachy były więcej niż rozrywką – stanowiły część kultury intelektualnej regionu. Nona urodziła się w 1941 roku jako jedyna dziewczynka wśród pięciorga dzieci. W epoce, gdy sport i gry umysłowe uważano za domenę mężczyzn, rodzina Gaprindashvilich nie stawiała takich barier.

Ojciec i bracia uczyli pięcioletnią Nonę podstaw gry, nie wiedząc, że kształcą przyszłą legendę. W wieku około dwunastu lat zastąpiła brata w lokalnym turnieju szachowym – decyzja, która zmieniła jej życie. Trener Vakhtang Karseladze zauważył niezwykły talent dziewczynki i przekonał rodziców do poważnego szkolenia.

W 1954 roku, mając trzynaście lat, Nona przeniosła się do Tbilisi, stolicy Gruzji. To był krok w nieznane – młoda dziewczyna z prowincji trafiała do środowiska profesjonalnych szachistów, gdzie będzie trenować pod okiem arcymistrzów. Radziecka maszyna szachowa była bezlitosna, ale również niezwykle efektywna w kształceniu talentów.

Dwa lata później, w 1956 roku, czternastoletnia Gaprindashvili wygrała półfinał Mistrzostw Związku Radzieckiego Kobiet. To był sygnał, że Gruzja ma nową gwiazdę.

Zdobycie i obrona korony

Droga do tytułu mistrzowskiego była metodyczna. W 1961 roku Nona wygrała turniej kandydatek, zyskując prawo do zmierzenia się z panującą mistrzynią świata Elizawietą Bykową. Rosyjska szachistka miała doświadczenie i prestiż, ale Gaprindashvili miała coś więcej – młodość, głód zwycięstwa i bezkompromisowy styl gry.

Mecz w 1962 roku zakończył się wynikiem siedem zwycięstw i cztery remisy na korzyść dwudziestojednoletniej pretendentki. Tytuł mistrzyni świata trafił do Gruzji, co było sensacją w radzieckim świecie szachowym. Moskwa przyzwyczaiła się do swojej dominacji, a tu nagle prowincja z Kaukazu produkuje mistrzynię.

Nona obroniła tytuł czterokrotnie w kolejnych latach. Trzy razy mierzyła się z Rosjanką Ałłą Kusznir, raz z rodaczką Naną Aleksandrią – za każdym razem wychodząc zwycięsko. Jej panowanie trwało szesnaście lat, aż w 1978 roku utraciła koronę na rzecz Gruzinki Mai Cziburdanidze.

Przekazanie tytułu kolejnej gruzińskiej szachistce było symboliczne – Gaprindashvili stworzyła szkołę, która przetrwała jej osobistą erę dominacji.

Przełamywanie barier płciowych

W 1978 roku, w tym samym roku gdy utraciła tytuł mistrzowski, Nona otrzymała tytuł arcymistrza FIDE – jako pierwsza kobieta w historii. Standardowe wymagania to trzy normy w dwudziestu czterech partiach, ona miała tylko jedną z turnieju Lone Pine w 1977 roku. FIDE złamała własne reguły, uznając jej dorobek za wystarczający.

Ta decyzja wzbudziła kontrowersje, ale również pokazała, jak bardzo szachowy establishment szanował jej wkład. Pięciokrotna mistrzyni Związku Radzieckiego (lata 1964, 1973/74, 1981, 1983, 1985) udowodniła, że potrafi konkurować na najwyższym poziomie. Pierwszy lipca 1987 roku osiągnęła ranking 2495 punktów – najwyższy w karierze, dający jej drugie miejsce na liście FIDE kobiet.

Olimpiady szachowe były jej domeną. Reprezentując ZSRR w latach 1963-1990, a następnie niepodległą Gruzję w 1992 roku, zdobyła jedenaście złotych medali drużynowych i dziewięć indywidualnych. W Dubaju w 1986 roku osiągnęła perfekcję – dziesięć partii, dziesięć zwycięstw.

Nawet w kategorii seniorskiej pozostała nie do pokonania – dwukrotnie wygrywała mistrzostwa świata powyżej pięćdziesięciu lat, czterokrotnie powyżej sześćdziesięciu pięciu lat, ostatni raz w 2018 roku, mając siedemdziesiąt siedem lat.

Życie poza szachownicą

Kariera Nony nie ograniczała się do sześćdziesięciu czterech pól. W latach 1989-1996 była prezesem Gruzińskiego Narodowego Komitetu Olimpijskiego, a także zasiadała w gruzińskim parlamencie. Angażowała się w politykę w okresie, gdy Gruzja odzyskiwała niepodległość po rozpadzie ZSRR – burzliwe czasy wymagające silnych postaci.

W 2013 roku wprowadzono ją do World Chess Hall of Fame, a dwa lata później otrzymała Order Ekscelencji Prezydenta Gruzji. Na jej cześć ustanowiono Puchar Nony Gaprindashvili dla kraju, którego reprezentacje męska i kobieca zdobędą najwięcej punktów na olimpiadzie szachowej.

W 2021 roku Gaprindashvili pozwała Netflix za fałszywe przedstawienie jej postaci w serialu "The Queen’s Gambit". Film stwierdził, że nigdy nie grała z mężczyznami, co było kłamstwem – przez całą karierę regularnie rywalizowała z arcymistrzami. Netflix zawarł z nią ugodę w 2022 roku, uznając błąd.

Ten incydent pokazał, że nawet w wieku osiemdziesięciu lat Nona nie pozwala na fałszowanie swojej historii. Jej spuścizna to nie tylko tytuły i medale, ale przełamywanie stereotypów dotyczących kobiet w sporcie umysłowym.