Tarnów: Tajemnicze i zapomniane cmentarze. Skrywają ofiary epidemii

Cmentarze choleryczne położone były zazwyczaj na odludziu, z dala od wsi i domów. Pochówki odbywały się cicho, bez żadnych ceremonii. Ciała zmarłych, zwykle przywiezione wozem konnym, wrzucano do wspólnego grobu dokładnie wysypanego wapnem.

Ze zrozumiałych względów miejsca ta były niechętnie odwiedzane, a pamięć o nich szybko mijała, jeśli nie było na nich ustawionego krzyża. Te, wykonane zazwyczaj z drewna i nie odnawiane, z czasem również niszczały, a pamięć o cmentarzach i spoczywających w nich zmarłych zanikała.

Nie wszędzie jednak tak się stało. Pozostałości cmentarzy cholerycznych zachowały się m.in. w Wojniczu, Tarnowcu, gdzie kilka lat temu odnowiono krzyż epidemiczny stojący obok miejscowego cmentarza, w Odporyszowie, Bielczy, Biadolinach Szlacheckich, Cikowicach, Jastrzębi, Łapczycy czy w lesie na granicy Zalasowej, Trzemesnej i Karwodrzy.

Dwa lata temu staraniem mieszkańców, w tym m.in. Tadeusza Kurka, udało się odtworzyć i upamiętnić cmentarz choleryczny w Woli Lubeckiej przy drodze prowadzącej z Zalasowej na górę Kokocz, gdzie w XIX wieku, obok okazałego graba pochowano mieszkańców okolicznych wsi - ofiary szalejących wówczas epidemii, m.in. cholery i tyfusu. Świadczyć o tym mają m.in. widoczne zapadliska w ziemi powstałe po masowych grobach.

Nie wiadomo, ile osób jest w nich pochowanych. Odpowiedź na to mogłyby dać m.in. badania georadarem, których - mimo starań, nie udało się na razie przeprowadzić. Są też informacje o tym, że obok spoczywają żołnierze polegli podczas I wojny światowej.

Okoliczni mieszkańcy od blisko dwóch wieków nieustannie dbają o to, aby przy grabie, na którym od ponad 100 lat wisi kapliczka, stały świeże kwiaty i paliły się znicze. Staraniem społeczników miejsce to zostało ogrodzone i ustawiony został nieduży pomnik z tablicą, który upamiętnia te tragiczne wydarzenia. Wykonana została także specjalna, drewniana tablica. Zatrzymuje się tutaj coraz więcej osób zmierzających na Kokocz, a dwa razy do roku - w maju i październiku - przy grabie i cmentarzu cholerycznym gromadzi się ponad setka ludzi, aby modlić się za swoich przodków - ofiary epidemii.

Grab, jak wyliczyli dendrolodzy, może mieć nawet 250 lat. To jedno z najstarszych drzew tego gatunku w Polsce o obwodzie pnia, który ma blisko 4 metry. To, że przetrwał nieścięty tyle lat - jak przypuszczają znawcy drzew - musiało być spowodowane czymś szczególnie ważnym. W tym przypadku wiązane jest to właśnie z tym, że rośnie przy masowych grobach.

Epidemie dziesiątkowały nie tylko mieszkańców wsi, ale również miast. Tarnowski historyk Krzysztof Moskal, na podstawie przekazów historycznych ustalił kilkanaście śmiertelnych zaraz, które pochłonęły u nas największą liczbę istnień ludzkich.

- W dawnym Tarnowie epidemie, zwane morem lub morowym powietrzem, były największym zagrożeniem obok pożarów. Budziły trwogę tym bardziej, że nie znano ich przyczyn - pisze Krzysztof Moskal.

Najgorsza w dziejach Tarnowa - jak pisze Krzysztof Moskal - była zaraza w latach 1652 i 1653, związana z pandemią dżumy, tyfusu plamistego i czarnej ospy. Trwała ona w Tarnowie prawie rok, z kulminacją w lecie 1653 roku. Według kronikarza bernardyńskiego na zarazę zmarło wówczas niemal całe miasto, bo ok. 1 500 osób, podczas gdy liczbę mieszkańców Tarnowa w tym czasie ocenia się na około 1 700 osób. Była to największa procentowo utrata ludności w dziejach Tarnowa.

Liczbą ofiar prawie dorównała jej epidemia w 1705 r. Według kronikarza bernardyńskiego zmarło wtedy ponad tysiąc osób.

- Zakończenie epidemii zawdzięczano relikwiom błogosławionego Felicisimusa, które w 1690 roku przywiózł z Rzymu ks. prepozyt Stanisław Orłowski. Z tego powodu w 1712 roku wybudowano przy kolegiacie kaplicę nad skarbcem. Dzisiaj w nawie północnej katedry - tłumaczy Krzysztof Moskal.

W XIX w. tarnowian nękały głównie epidemie cholery. Dla ofiar pierwszej z 1831 r. urządzono cmentarz w Klikowej. Następna - jak odnotowuje Krzysztof Moskal - pojawiła się w Tarnowie na przełomie 1848 i 1849 r. Najtragiczniejsza w skutkach miała jednak dopiero nadejść. Ta, która pojawiła się w mieście w 1866 roku, zabrała około 1700 ofiar.

Pamiątką po epidemiach cholery, które przetoczyły się przez Tarnów XIX-wieku jest prawdopodobnie m.in. ulica Czarna Droga w Mościcach. Nazywano tak bowiem trakty prowadzące do cmentarzy cholerycznych, w których masowo grzebano zmarłych.

Podobne cmentarze, w których pochowano nawet 40 procent ówczesnych mieszkańców Tarnowa, znajdowały się także w rejonie dzisiejszego Domu Studenta - przy wylocie ulicy Rogoyskiego oraz u stóp góry św. Marcina, gdzie Austriacy odgórnie przesiedlali z centrum miasta ludność żydowską, wśród której choroba zbierała największe żniwo i rozwijała się najbardziej.