Operacja "Edelweiss". Jak Hitler chciał zdobyć Kaukaz

Geneza operacji i dyrektywa Hitlera

Wiosną 1942 roku Adolf Hitler fundamentalnie zmienił strategię wojenną po fiasku zdobycia Moskwy zimą poprzedniego roku. 5 kwietnia wydał dyrektywę nr 41, która określiła główne cele kampanii letniej na froncie wschodnim, stawiając na pierwszym miejscu opanowanie kaukaskich pól naftowych oraz zdobycie Stalingradu. Przygotowany do końca maja plan otrzymał kryptonim "Fall Blau", który w czerwcu zmieniono na "Braunschweig".

Niemieckie dowództwo doskonale zdawało sobie sprawę ze strategicznego znaczenia kaukaskiej ropy dla sowieckiej gospodarki wojennej. Region dostarczał około 90% paliwa używanego przez Armię Czerwoną, co czyniło go kluczowym dla kontynuowania działań wojennych przez ZSRR. Kontrola nad tymi zasobami nie tylko osłabiłaby potencjał militarny przeciwnika, ale także rozwiązałaby problemy paliwowe samego Wehrmachtu.

Plan operacji zakładał również znacznie ambitniejsze cele geopolityczne niż tylko zdobycie pól naftowych. Hitler marzył o przełamaniu się przez Kaukaz w kierunku brytyjskich Indii, co miało doprowadzić do upadku Imperium Brytyjskiego w Azji.

Kontrola nad regionem kaukaskim mogłaby też skłonić Turcję do przystąpienia do państw Osi, co otworzyłoby nowe możliwości strategiczne na Bliskim Wschodzie.

23 lipca 1942 roku, gdy trwały walki o Rostów nad Donem, Hitler wydał dyrektywę nr 45 precyzującą cele operacji "Edelweiss". Dokument ten określił szczegółowe zadania dla poszczególnych jednostek Grupy Armii "A", która miała przeprowadzić ofensywę na Kaukazie równolegle z atakiem Grupy Armii "B" na Stalingrad.

Skład sił i plan operacji

W operację Edelweiss zaangażowano początkowo pięć armii pod dowództwem Grupy Armii "A". Prawe skrzydło ofensywy stanowiły 17. Armia generała Richarda Ruffa oraz rumuńska 3. Armia generała Petre Dumitrescu, podczas gdy centrum zajmowała 1. Armia Pancerna generała Ewaldka von Kleista. Lewe skrzydło zamykała 4. Armia Pancerna generała Hermanna Hotha, choć została ona później wycofana do działań pod Stalingradem.

Plan operacji przewidywał dwutorowe uderzenie na terytorium Kaukazu. Część wojsk niemieckich miała przedrzeć się przez góry wzdłuż wschodnich wybrzeży Morza Czarnego w kierunku gruzińskich portów, podczas gdy główne siły miały opanować pola naftowe Majkopu i Groznego, a następnie dotrzeć do Baku wzdłuż zachodniego wybrzeża Morza Kaspijskiego. Dodatkowo kilka dywizji otrzymało zadanie zajęcia centralnej części masywu kaukaskiego i kontroli strategicznych przełęczy.

Kluczową rolę w operacji miała odegrać 1. Dywizja Górska "Edelweiss", której żołnierze to głównie tyrolscy górale przeszkoleni w walce wysokogórskiej. Ta elitarna jednostka otrzymała zadanie forsowania kaukaskich przełęczy i dotarcia do strategicznych szlaków komunikacyjnych prowadzących do Tbilisi i Baku. Specjalistyczne przygotowanie żołnierzy do walki w trudnym teranie górskim miało zapewnić im przewagę nad obrońcami sowieckimi.

Niemieckie dowództwo świadomie unikało bezpośredniego ataku na najpotężniejsze pozycje obronne w centralnym Kaukazie, preferując obejście ich przez łatwiejsze kierunki. Strategia ta miała zminimalizować straty własne i przyspieszyć tempo natarcia, co było kluczowe dla osiągnięcia celów operacji przed nadejściem zimy.

Przebieg pierwszych tygodni ofensywy

Ofensywa Edelweiss rozpoczęła się pomyślnie dla wojsk niemieckich, które szybko przeprowadziły forsowanie Donu i zajęły Rostów dwudziestego siódmego lipca. Następnego dnia sowieckie wojska Budionnego podjęły próbę kontrataku z wsi Martynowka, ale zostały pokonane dwudziestego dziewiątego lipca, tracąc tę pozycję. Upadek Salska następnego dnia zmusił sowieckie dowództwo do podjęcia decyzji o odwrocie.

Wojska pancerne generała Kleista nie zmarnowały okazji i natychmiast ruszyły w pościg za wycofującymi się Sowietami, który trwał do dziesiątego sierpnia. Armia Czerwona została zepchnięta do brzegów Morza Czarnego, gdzie Niemcy kontynuowali nacisk, powoli spychając obrońców w kierunku kaukaskich gór. Tempo operacji w pierwszych tygodniach przewyższało oczekiwania niemieckiego dowództwa.

21 sierpnia żołnierze z 1. Dywizji Górskiej "Edelweiss" osiągnęli spektakularny sukces propagandowy, zdobywając szczyt Elbrusa, najwyższej góry tej części świata. Alpiniści zatknęli na szczycie sztandar ze swastyką, co miało symbolizować niemieckie panowanie nad Kaukazem.

10 września, po dziewiętnastu dniach zaciekłych walk, wojska niemieckie zajęły strategiczny port Noworosyjsk nad Morzem Czarnym. Zdobycie tego ważnego ośrodka komunikacyjnego otworzyło Niemcom możliwość dalszego posuwania się wzdłuż wybrzeża i kontroli wschodnich portów czarnomorskich. Operacja wydawała się rozwijać zgodnie z planami niemieckiego dowództwa, choć tempo natarcia zaczęło się spowalniać w miarę wydłużania się linii zaopatrzenia.

Trudności logistyczne i koniec ofensywy

Mimo początkowych sukcesów, operacja Edelweiss rychło napotkała na nieprzewidziane trudności logistyczne wynikające z rozciągnięcia linii zaopatrzenia na setki kilometrów przez trudny teren górski. Wehrmacht musiał utrzymywać długie szlaki komunikacyjne przez step i góry, co znacznie ograniczało możliwości zaopatrzenia frontowych jednostek w paliwo, amunicję i żywność. Problem ten pogłębiał się wraz z każdym kilometrem natarcia w głąb Kaukazu.

Równocześnie sowiecka obrona zaczęła się organizować i umacniać na kolejnych rubieżach, co spowalniało niemieckie natarcie i zwiększało straty wśród atakujących. Armia Czerwona wykorzystywała znajomość terenu i wsparcie miejscowej ludności, aby stawiać coraz skuteczniejszy opór. Partyzancka działalność w tyłach niemieckich linii dodatkowo komplikowała sytuację logistyczną napastników.

Rosnące problemy pod Stalingradem zmusiły niemieckie dowództwo do zmiany priorytetów i wycofania części sił z operacji kaukaskiej. 4. Armia Pancerna została przekierowana na kierunek stalingradzki, co osłabiło niemiecki potencjał ofensywny na Kaukazie. Ta decyzja, choć uzasadniona sytuacją strategiczną, praktycznie położyła kres nadziejom na szybkie opanowanie kaukaskich pól naftowych.