70 lat od śmierci Aleksandra Zelwerowicza. Aktora, reżysera i pedagoga, pochodzącego z Lublina

Aleksander Zelwerowicz urodził się 14 sierpnia 1877 roku w Lublinie, jako syn Aleksandra, komornika sądowego, który wcześniej został zesłany na Syberię za udział w Powstaniu Styczniowym, oraz Bronisławy z domu Rydzewskiej. Początkowo planował zostać księdzem, jednak po incydencie z matką, która ukarała go za kłamstwo, postanowił zmienić swoje plany życiowe.

Pierwotnie chciałem zostać księdzem. Ale gdy dostałem od matki w skórę za kłamstwo, którego zbożnym celem było wydostanie od niej 10 groszy do domowego mego ołtarzyka – pod zmyślonym pretekstem potrzeby nabycia kratkowanego zeszytu do arytmetyki – dotknięty na ambicji i honorze radykalnie zerwałem z kapłaństwem i postanowiłem zostać komediantem – wspominał Zelwerowicz w Polskim Radiu w 1954 roku.

Jego sceniczny debiut miał miejsce w 1896 roku, kiedy to wystąpił w przedstawieniu „Komedii omyłek” Szekspira, wystawionym przez zespół Michała Wołowskiego w warszawskim Cyrku. W tym samym roku rozpoczął naukę w Szkole Handlowej im. Ludwika Kronenberga, a rok później w Klasie Dykcji i Deklamacji Konserwatorium Muzycznego w Warszawie. Po ukończeniu obu szkół w 1898 roku, wyjechał do Genewy, aby studiować nauki społeczne i literaturę.

Po powrocie do Polski w 1899 roku, Zelwerowicz dołączył do teatru Victoria w Łodzi, a następnie przeniósł się do Teatru Miejskiego w Krakowie. Tam, 16 marca 1901 roku, zagrał Kacpra w premierze „Wesela” wyreżyserowanego przez Stanisława Wyspiańskiego. Jego talent komediowy i zdolność do kreowania postaci charakterystycznych ujawniły się właśnie w Krakowie, gdzie również zadebiutował jako reżyser.

W 1908 roku powrócił do łódzkiej Victorii, tym razem jako dyrektor. Jego nowoczesne podejście do aktorstwa i reżyserii miało znaczący wpływ na polski teatr. Udało mu się skompletować znakomity zespół, w którym znaleźli się m.in. Stefan Jaracz i Kazimierz Junosza-Stępowski. Pierwszą premierą było „Wesele” Wyspiańskiego, które łódzki teatr zagrał 57 razy. Niestety, jego praca w Łodzi zakończyła się dwoma pożarami, które zniszczyły budynki teatrów.

W 1912 roku Zelwerowicz został zaangażowany przez Arnolda Szyfmana do nowo powstałego warszawskiego Teatru Polskiego, gdzie pracował przez ponad 35 lat. Współpracował także z Redutą Osterwy i innymi teatrami. Był wszechstronnym aktorem, który czerpał inspiracje z różnych kierunków sztuki, nadając postaciom swój oryginalny rys. Zagrał około 900 ról i był jednym z czołowych polskich reżyserów teatralnych.

Jako pedagog, Zelwerowicz wychował całe pokolenia polskich artystów sceny. Od 1918 roku wykładał w Warszawskiej Szkole Dramatycznej, która w 1932 roku została przekształcona w Państwowy Instytut Sztuki Teatralnej. W 1945 roku odtworzył PIST w Łodzi, a w 1947 roku uruchomił w Warszawie Państwową Szkołę Dramatyczną, której był rektorem. Jego podejście do nauczania aktorstwa było nowatorskie i miało długotrwały wpływ na polskie szkolnictwo teatralne.

Podczas niemieckiej okupacji Zelwerowicz odmówił współpracy z teatrami kontrolowanymi przez Niemców. Wyjechał z Warszawy do majątku Uleniec, a później pracował w Domu Inwalidów Wojennych w Oryszewie. Jego córka Helena pozostała w Warszawie, gdzie w jej mieszkaniu schronienie znalazło kilkunastu Żydów.

W uznaniu za pomoc udzieloną Żydom, Aleksander Zelwerowicz i jego córka Helena zostali uhonorowani przez Instytut Yad Vashem tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Ceremonia odbyła się w 1979 roku w Nowym Jorku, gdzie Helena wspominała ojca jako przyjaciela człowieka, zawsze gotowego do pomocy potrzebującym.

Aleksander Zelwerowicz zmarł 18 czerwca 1955 roku w Warszawie. Jego imię nadano stołecznej Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej jeszcze w tym samym roku. Jego życie i twórczość do dziś inspirują kolejne pokolenia artystów i pedagogów. Jak podkreślał prof. Henryk Izydor Rogacki, znaczenie Zelwerowicza wykracza poza literaturę i teatr, stanowiąc ważny element polskiego dziedzictwa kulturowego.