Malbork: "Zaginione formy" na nowej wystawie w Muzeum Zamkowym

Przedwojenne kolekcje wyrobów ceramicznych z zamków w Malborku i Kwidzynie są jednym z wielu przykładów dzieł, obiektów utraconych lub rozproszonych około 80 lat temu, gdy Prusy zostały spustoszone wraz z przejściem frontu wojennego. W zniszczonej malborskiej warowni zachowane elementy wyposażenia i przedwojennych zbiorów były w tamtym czasie zabezpieczane przez nową administrację państwa polskiego, ale zdarzały się też przypadki plądrowania przez szabrowników. Skutek jest taki, że dziesiątki lat po zakończeniu II wojny światowej wiele obiektów jest wciąż poszukiwanych, a systemowo Muzeum Zamkowe w Malborku zajmuje się tym od 2018 roku, gdy rozpoczęło realizację cały czas prowadzonego projektu "Straty", współfinansowanego z programu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego pt. "Badanie polskich strat wojennych".

Wsparcie merytoryczne pracowników Wydziału do spraw Restytucji Dóbr Kultury Departamentu Dziedzictwa Kulturowego MKiDN sprawiło, iż nasze działania mogły być realizowane w szerokim kontekście i na wielu płaszczyznach. Objęły one wszystkie zamkowe kolekcje, a wykonane badania archiwalne i muzealne dotyczyły kilku tysięcy zabytków malborskiego zamku. Jeszcze wiele pracy w tym zakresie przed nami, ale dzięki gromadzonej dokumentacji archiwalnej oraz dostępnej ikonografii posiadamy dziś ogromną bazę wiedzy wykorzystywaną zarówno w dalszych badaniach, które nigdy się nie kończą, ale także w działaniach restytucyjnych - mówi Aleksandra Siuciak, koordynator projektu "Straty", kierownik i kustosz Biblioteki Naukowej Muzeum Zamkowego.

Od początku działań w ramach projektu "Straty" do Malborka wróciło już 17 obiektów pochodzących z dawnych kolekcji zamku.

- A to jeszcze nie koniec. Odzyskiwanie tych obiektów dla odbiorców nie jest głównym celem realizowanego projektu, ale jest bardzo przyjemnym "efektem ubocznym" prowadzonych badań. Jestem winna podziękowanie pracownikom Wydziału do spraw Restytucji Dóbr Kultury za ogromną pomoc, jaką uzyskuje nasze muzeum. Bez tego wsparcia nasza praca nie byłaby tak efektywna - podkreśla Aleksandra Siuciak, która jest też kuratorką nowej wystawy czasowej w Muzeum Zamkowym pt. "Zaginione formy - utracone obiekty ceramiczne ze zbiorów malborskich i kwidzyńskich".

Ta ekspozycja wpisuje się w projekt "Straty", a jest konsekwencją wydanego w 2023 roku "Katalogu strat wojennych i zbiorów rozproszonych zamku w Malborku", poświęconego ceramice oraz detalowi architektonicznemu. W tejże publikacji dr Barbara Pospieszna na podstawie swoich badań zaprezentowała skalę zniszczeń zamkowych kolekcji w Malborku i Kwidzynie w tym zakresie.

- Obie kolekcje były bardzo zasobne. W przypadku Malborka nie jesteśmy w stanie określić jej wielkości z prostej przyczyny. Nie zachowały się bowiem inwentarze muzealne, które byłyby bardzo pomocne. Jednakże materiał archiwalny i ikonograficzny wskazuje, iż był to znaczny zbiór obiektów ceramicznych od okresu średniowiecza aż po wiek XIX. Wymienić można przykłady wczesnośredniowiecznych i średniowiecznych naczyń glinianych i kamionkowych, a także wyrobów z porcelany, majoliki czy fajansu. Zbiory zgromadzono na podstryszach skrzydła wschodniego na Zamku Wysokim, gdzie utworzono ekspozycję studyjną. Część obiektów stanowiła również wystrój wnętrz zamkowych. Pod koniec drugiej wojny światowej, podczas ostrzału artyleryjskiego przez wojska sowieckie, zniszczeniu uległa część wschodniego skrzydła zamku z kościołem i wieżą główną, a wraz z nimi pomieszczenie na podstryszu, w którym znajdowała się kolekcja. Większość zgromadzonych tam obiektów utracono bezpowrotnie - opowiada Aleksandra Siuciak.

Podobny los spotkał dużą część kolekcji kwidzyńskiej, którą w czasie wojny wywieziono wraz z innymi zbiorami do Królewca.

Tam uległa zniszczeniu w 1942 roku podczas bombardowania tego miasta. Do naszych czasów dotrwał niewielki zasób, który znajduje się między innymi w zbiorach zamku Kwidzyn. Jest on niebagatelnym źródłem do dzisiejszych badań. Zawiera on w wielu przypadkach szczegółowe informacje na temat pozyskiwanych obiektów, ich cen czy też adnotacji o ich pochodzeniu. Uzupełnieniem tych informacji były niejednorodnie szkice ciekawych wzorów znajdujących się na ceramice. Dzięki temu możemy stwierdzić, że w ówczesnym zbiorze liczącym blisko 1400 obiektów, oprócz ceramiki prehistorycznej i wczesnośredniowiecznej, znajdowały się tu między innymi wyroby regionalnych warsztatów oraz wyroby z fajansu pomorskiego - tłumaczy Aleksandra Siuciak.

Teraz krucha historia została odtworzona we współpracy z Beatą Grudziecką, malborską ceramiczką i historyczką. Dokonała tego, mając do dyspozycji jedynie nieliczne destrukty, szczątki dawnych kolekcji oraz korzystając z dostępnych materiałów archiwalnych i ikonografii, której równie nie zachowało się za dużo.

- To niejednokrotnie jedyne świadectwo istnienia tych obiektów. Genezy obu przedwojennych kolekcji możemy upatrywać przede wszystkim w kontekście szeroko zakrojonych prac ziemnych i budowlanych prowadzonych na zamku malborskim od końca XIX wieku aż po lata trzydzieste XX wieku oraz badań archeologicznych w przypadku kolekcji kwidzyńskiej - wyjaśnia Aleksandra Siuciak. - Wśród zaprezentowanych eksponatów znajdują się przede wszystkim przykłady fajansu pomorskiego oraz ceramiki ludowej z XVIII i XIX wieku. Ich wspólnym mianownikiem są zarówno zbliżone formy, jak i bogactwo motywów dekoracyjnych charakterystycznych dla tego okresu.

12 naczyń zostało odtworzonych w ramach wspólnego projektu z Muzeum Zamkowym, natomiast 30 talerzy, które również można zobaczyć na wystawie, Beata Grudziecka zrekonstruowała w ramach projektu "Krucha sztuka", na realizację którego uzyskała stypendium marszałka województwa pomorskiego, a która nie byłaby możliwa bez kwerend przeprowadzonych w muzeum.

W wyniku kwerend udało mi się zrekonstruować cały wzór bądź przynajmniej jakąś centralną część takiego naczynia. Dlatego też nie mogę powiedzieć, że są to w stu procentach kopie tych wzorów, tylko solidna inspiracja destruktami archeologicznymi - mówiła Beata Grudziecka pod wernisażu w minioną sobotę (29 listopada).

Jak podkreśla Aleksandra Siuciak, prezentowana ekspozycja, choć niewielka, jest bardzo ważnym świadectwem losu zbiorów muzealnych w czasie drugiej wojny światowej.

- Każde naczynie niesie ze sobą unikalną historię, a zaledwie niewielka część dawnych kolekcji została uwzględniona na wystawie. Tym bardziej wymowne jest ich oddziaływanie: opowiadają o wojennych zniszczeniach, ale też o możliwości przywracania tego, co utracone, choćby w formie artystycznej rekonstrukcji - podsumowuje Aleksandra Siuciak.

CZYTAJ TEŻ: Lichtarz z kościoła w Borętach trafił do zamku w Malborku

W ramach wystawy "Zaginione formy - utracone obiekty ceramiczne ze zbiorów malborskich i kwidzyńskich" odbędą się bezpłatne wydarzenia w zamkowej bibliotece.

8 grudnia będą to warsztaty ceramiczne (grupy po 20 osób): o godz. 10 - dzieci od 10 lat, a o godz. 13 - seniorzy. Uczestnicy zapoznają się z historią i wzorami fajansu pomorskiego oraz własnoręcznie wykonają talerzyk ceramiczny w technice podszkliwnej z jednym z wybranych wzorów. Wydarzenie jest częścią projektu "Krucha sztuka", realizowanego przez Beatę Grudziecką w ramach stypendium marszałka województwa pomorskiego dla twórców kultury. Obowiązują zapisy na adres e.mula@zamek.malbork.pl.

13 grudnia o godz. 13 w bibliotece odbędzie się wykład dr Barbary Pospiesznej pt. "Ceramiczne puzzle... o trudnościach w badaniach nad ceramiką w projekcie "Straty"". Dodatkową atrakcją będzie możliwość wylosowania egzemplarza publikacji "Ceramika historyczna w zbiorach Zamku w Kwidzynie" oraz "Katalog strat wojennych i zbiorów rozproszonych zamku w Malborku, t. 2". Wstęp bezpłatny. Po wykładzie odbędzie się zwiedzanie wystawy z kuratorką Aleksandrą Siuciak.

Ekspozycję, która znajduje się w Sali "Pod Dębem" na Zamku Średnim można oglądać do 15 lutego 2026 r. po zakupie biletu do muzeum.