Kobieta na tronie Piotrowym. Czy papieżyca Joanna istniała naprawdę?

Jej imię miało brzmieć Joanna. Według późniejszych przekazów, stała się symbolem zdrady, herezji – lub odwagi i geniuszu, w zależności od tego, kto opowiadał historię. Ale czy naprawdę istniała?

Zgodnie z przekazem krążącym od XIII wieku, papieżyca Joanna była niezwykle zdolną kobietą, która, ukrywając swoją tożsamość, weszła w struktury kościelne jako mężczyzna. Miała wykształcenie klasyczne, znała grekę i łacinę, a jej inteligencja i wiedza religijna budziły podziw.

O papieżycy jako pierwszy wspominał Marcin z Opawy. Według jego relacji, po śmierci papieża Leona, tron Piotrowy objął Jan Anglik – urodzony w Moguncji – który sprawował swój urząd przez dwa lata, siedem miesięcy i cztery dni, aż do swojej śmierci w Rzymie. Następnie przez miesiąc papieski tron pozostawał pusty.

Z opowieści wynika, że ów Jan był w rzeczywistości kobietą. Jako młoda dziewczyna, przebrana za mężczyznę, miała udać się do Aten w towarzystwie ukochanego. Tam zdobyła wszechstronną wiedzę i z czasem przerosła intelektualnie wszystkich wokół. Później miała wykładać w Rzymie, zyskując tak wielką renomę, że jej uczniami byli nawet uznani uczeni.

Jej sława rozrosła się na tyle, że nikt nie miał wątpliwości – właśnie tej osobie należy się papieski tytuł. Jednak już jako papież zaszła w ciążę ze swoim dawnym towarzyszem. Nie znając dokładnego terminu porodu, w czasie uroczystej procesji z bazyliki św. Piotra do bazyliki św. Jana na Lateranie, między Koloseum a kościołem św. Klemensa, niespodziewanie zaczęła rodzić.

Wedle przekazów zmarła w tym właśnie miejscu i została tam pochowana. Od tamtej pory każdy kolejny papież miał omijać tę uliczkę, uznawaną za miejsce hańby i zgorszenia. Jej imienia nigdy nie wpisano na oficjalną listę papieży – zarówno z powodu jej płci, jak i z powodu rzekomego grzechu.

Problem w tym, że cała ta historia nie znajduje potwierdzenia w źródłach z epoki, w której rzekomo miała żyć Joanna – czyli w IX wieku.

Oficjalna lista papieży przechowywana przez Watykan jest w tym czasie ciągła i dobrze udokumentowana. Nie ma w niej żadnej luki ani postaci, która mogłaby „zniknąć” z zapisków. Współczesne dokumenty – zarówno papieskie, jak i cesarskie – nie wspominają o żadnym nadzwyczajnym wydarzeniu, które sugerowałoby skandal tej skali.

Co ciekawe, pierwsza wzmianka o papieżycy pojawia się dopiero czterysta lat później, w kronice autorstwa Martina Polaka, dominikanina i notariusza papieskiego. Jego relacja nie była jednak neutralna – raczej przypominała wtręt literacki lub ostrzeżenie o moralnym upadku Kościoła.

Dla wielu badaczy papieżyca Joanna to personifikacja lęków średniowiecza: przed kobietą, przed herezją, przed zakłamaniem wewnątrz samego Kościoła. Inni widzą w niej satyrę polityczną, wymierzoną w zbytnią dominację Rzymu nad życiem codziennym.

Niezwykłe jest jednak to, jak głęboko historia Joanny wniknęła w kulturę – przez wieki obecna była w ludowych przekazach, sztuce, literaturze, a nawet… architekturze. W Watykanie do dziś można oglądać tron z otworem w siedzisku, który według legendy służył do „sprawdzania płci” nowego papieża. Choć historycy widzą w nim raczej przedmiot symboliczny lub sanitarny, jego istnienie tylko podsyca mit.

Choć sama postać papieżycy Joanny być może nigdy nie istniała, pewne elementy legendy mogą mieć oparcie w rzeczywistości. Znane są przypadki kobiet przebierających się za mężczyzn, by wstąpić do klasztorów. Niektóre z nich zostały zdemaskowane dopiero po śmierci, inne żyły przez lata w ukryciu.

Nie można też wykluczyć, że jakaś kobieta związana z kręgami kościelnymi zyskała wpływy i pozycję, która po latach została przejaskrawiona i przekształcona w sensacyjną opowieść o „papieżycy”.

Choć nie ma bezpośrednich dowodów na istnienie papieżycy Joanny, warunki historyczne IX wieku stwarzają optymalną przestrzeń dla tak niezwykłej historii. W tym czasie Europa przeżywała okres zamętu: inwazje, słabnące cesarstwo karolińskie, lokalne rozbicia polityczne i napięcia między Rzymem a świeckimi władzami. 

W samym Kościele panował chaos – papieże zmieniali się często, a ich wybór nie zawsze opierał się na duchowych kwalifikacjach. Władza papieska była podatna na wpływy rodzin arystokratycznych i lokalnych frakcji, co mogło ułatwić komuś z zewnątrz przedostanie się na szczyt. 

Choć historycy podkreślają brak współczesnych dowodów na istnienie papieżycy Joanny, nie sposób pominąć pytania, które powraca w badaniach alternatywnych i refleksjach krytycznych wobec instytucji Kościoła: czy możliwe jest, że świadomie wymazano ten rozdział z historii?

W średniowieczu Kościół nie tylko zarządzał duchowością, ale też pełnił rolę arbitra pamięci historycznej. To on decydował, które dokumenty były przepisywane, które zachowywano, a które – z różnych powodów – uznawano za heretyckie, błędne lub niebezpieczne. 

Znamy okoliczności, w których Kościół sprytnie ingerował w treść lub obieg źródeł. Chociażby w przypadku dokumentów tzw. „donacji Konstantyna” – fałszywego pisma, na którym przez wieki opierano zwierzchnictwo papieskie nad światem zachodnim. Przez całe średniowiecze uznawano go za autentyk, mimo że był zwyczajnym falsyfikatem stworzonym na użytek Kościoła.

W tym świetle hipoteza o celowym wymazaniu postaci Joanny – jeśli rzeczywiście istniała – staje się teoretycznie możliwa. Skandal na taką skalę, ujawniający nie tylko złamanie zasad, ale i kompromitację najwyższego urzędu Kościoła, mógł być motywacją do zdecydowanej reakcji: od przemilczenia, po zniszczenie śladów.

Oczywiście, nie mamy bezpośredniego dowodu na taką manipulację. To nadal tylko domysł, oparty na ogólnej wiedzy o praktykach instytucjonalnych epoki. Ale fakt, że legenda ta przetrwała mimo tak miażdżącego „milczenia źródeł”, dla niektórych jest właśnie… dowodem.

Bo jest zbyt dobra, by zniknąć.

Historia Joanny mówi o przełamywaniu granic, o hipokryzji władzy, o walce płci, o zakazanej inteligencji kobiety w świecie zdominowanym przez mężczyzn. Dla Kościoła była niebezpieczna, bo stawiała pytanie: co jeśli choć raz, choć przez chwilę, kobieta mogła przewodzić całej wspólnocie wiernych?

Dla wyobraźni ludzkiej – była idealna. I dlatego przetrwała.

• Martinus Polonus, Chronicon Pontificum et Imperatorum (XIII w.)
• Alain Boureau, The Myth of Pope Joan, University of Chicago Press, 2001
• Peter Stanford, The She-Pope: A Quest for the Truth Behind the Mystery of Pope Joan, 1998
• J.N.D. Kelly, The Oxford Dictionary of Popes, Oxford University Press
• Donna Woolfolk Cross, Pope Joan (powieść oparta na badaniach)
• Bart D. Ehrman, Lost Christianities: The Battles for Scripture and the Faiths We Never Knew, Oxford University Press