Niebieskie oczy – genetyczna zagadka i zwierciadło duszy?

Barwa oczu to efekt działania nie jednego, a wielu genów, z których dwa główne mają decydujący wpływ na odcień tęczówki. Podobnie jak kolor skóry czy włosów, kolor oczu dziedziczymy po przodkach – dlatego w rodzinach czy grupach etnicznych łatwo dostrzec pewne powtarzające się cechy.

Ale czy kolor oczu to tylko kwestia wyglądu? Okazuje się, że nie.

Badania wskazują, że kolor oczu może być powiązany z określonymi predyspozycjami zdrowotnymi, a nawet z cechami osobowości. Zespół naukowców z Uniwersytetu Örebro w Szwecji przebadał prawie 500 osób, analizując zależność między kolorem ich oczu a cechami charakteru. Wnioski? Choć nie da się całkowicie określić osobowości na tej podstawie, pewne wzorce zachowań wydają się częściej występować u osób o konkretnych kolorach tęczówki.

Nie każdy wie, że niebieski kolor oczu to efekt mutacji genetycznej, która pojawiła się stosunkowo niedawno – między 6 a 10 tysiącami lat temu – najprawdopodobniej w rejonie Morza Bałtyckiego. Co ciekawe, wszystkie osoby z niebieskimi oczami mogą... pochodzić od jednego wspólnego przodka!

Obecnie kolor ten jest rzadkością w skali świata – ma go jedynie ok. 8% populacji, choć w takich krajach jak Estonia odsetek ten sięga aż 98%.

Badacze wskazują, że mutacja odpowiadająca za niebieskie oczy to zmiana jednej litery w genie HERC2 na chromosomie 15. Skąd się wzięła? Być może była odpowiedzią na niedobór witaminy D w diecie ludów rolniczych, które migrowały na północ i spożywały mniej ryb, a więcej zbóż. Jaśniejsza skóra i oczy mogły ułatwiać organizmowi syntezę witaminy D z promieni słonecznych w mniej nasłonecznionych rejonach Europy.

Niebieskie oczy mogą świadczyć o zaskakujących cechach i predyspozycjach. Kobiety o jasnych tęczówkach, jak wykazały badania, mają zazwyczaj wyższą tolerancję na ból i rzadziej cierpią na depresję poporodową. 

Osoby z niebieskimi oczami częściej przejawiają egocentryzm, rywalizacyjność oraz sceptycyzm, co może wiązać się z podwyższonym poczuciem własnej wartości. 

Istnieje również zauważalna korelacja między tym kolorem oczu a zwiększoną podatnością na uzależnienia, szczególnie alkoholowe. 

Niebieskie tęczówki, z racji mniejszej zawartości melaniny, gorzej chronią przed promieniowaniem UV, co skutkuje większą wrażliwością na światło. Ta sama cecha może zwiększać ryzyko wystąpienia niektórych nowotworów, w tym czerniaka i raka oka.

Lekarze ostrzegają, że osoby o jasnych oczach powinny szczególnie dbać o wzrok i skórę. Ze względu na niższą zawartość melaniny, są bardziej narażone na uszkodzenia wywołane przez promieniowanie słoneczne. Okulary przeciwsłoneczne z filtrem UV to dla nich nie moda – to konieczność.

Psychologowie zauważyli również, że dzieci z jasnymi oczami bywają bardziej nieśmiałe, ale też ciekawsze świata. Często są ostrożne w nowych sytuacjach i mniej otwarte na emocjonalne potrzeby innych – w porównaniu z dziećmi o ciemnych oczach.

Choć kolor oczu wydaje się być wyłącznie cechą zewnętrzną, naukowcy coraz częściej wskazują na jego powiązania z działaniem mózgu. Geny odpowiedzialne za pigmentację tęczówki mogą być sprzężone z tymi, które regulują produkcję neuroprzekaźników, takich jak dopamina czy serotonina. Oznacza to, że jasne oczy – w tym niebieskie – mogą pośrednio wpływać na cechy temperamentu, wrażliwość emocjonalną czy sposób reagowania na stres. Właśnie dlatego osoby o niebieskich oczach częściej bywają opisywane jako bardziej zdystansowane, ostrożne lub introwertyczne – choć niekoniecznie mniej emocjonalne. To nie magia, a subtelna gra genów.

Społeczne postrzeganie ludzi o niebieskich oczach różni się w zależności od kultury i kontekstu. W wielu krajach północnej Europy jasne oczy bywają utożsamiane z delikatnością, spokojem i czystością. 

Jednak badania nad percepcją interpersonalną pokazują, że niebieskookie osoby mogą być również postrzegane jako bardziej chłodne emocjonalnie lub zdystansowane – szczególnie w kulturach, gdzie dominuje ciemna pigmentacja. 

Z drugiej strony, w niektórych eksperymentach wykazano, że osoby z jasnymi oczami budzą większe zaufanie w sytuacjach formalnych, np. w sądzie czy w biznesie. To fascynujący przykład na to, jak nieświadome schematy mogą wpływać na nasze relacje.

Niebieskie oczy od wieków intrygowały nie tylko naukowców, lecz także poetów, artystów i mistyków. W starożytnych mitologiach uważano je za znak boskości lub niebiańskiego pochodzenia – nie bez powodu w wielu obrazach aniołowie przedstawiani są z jasnymi oczami. 

W tradycji ludowej krajów śródziemnomorskich niebieskie oczy kojarzono jednak z tzw. „złym okiem” – przekleństwem, które mogło sprowadzić nieszczęście. 

W kulturze popularnej niebieskie oczy często przypisywano postaciom tajemniczym, melancholijnym lub duchowo wybranym. 

Choć kolor oczu sam w sobie nie definiuje nas w pełni, stanowi fascynujący punkt wyjścia do poznania zarówno naszej historii genetycznej, jak i osobowości. To subtelny znak, który niesie w sobie ślady przeszłości ludzkości, ewolucji i... być może naszej duszy.

Więc kiedy następnym razem spojrzysz komuś głęboko w oczy – być może dostrzeżesz więcej, niż tylko ich kolor.

1. Eiberg, H. et al. (2008). Blue eye color in humans may be caused by a perfectly associated founder mutation in a regulatory element located within the HERC2 gene inhibiting OCA2 expression. Human Genetics, 123(2), 177–187.
2. Williams, R. (2010). Eye color and health risks: What patients should know. American Academy of Ophthalmology.
3. Belfer, I. et al. (2014). Eye color and pain tolerance in women. American Pain Society Annual Meeting.
4. Sulovari, A., & Orr, H. T. (2015). Eye color and genetic predisposition to alcohol dependency. American Journal of Medical Genetics Part B: Neuropsychiatric Genetics, 168B(3), 164–173.
5. University of Colorado Denver (2013). Eye color linked to specific disease risks. ScienceDaily.
6. Laeng, B., Mathisen, R., & Johnsen, J. A. K. (2007). Why do blue-eyed men prefer women with the same eye color? Behavioral Ecology and Sociobiology, 61(3), 371–384.
7. Fortes-Lima, C. et al. (2015). Pigmentation genes and their influence on eye color and light sensitivity. Genetics and Molecular Biology.