Połknięty przez wieloryba i przeżył. Prawda czy mit?

Według najczęściej powtarzanej wersji, w lutym 1891 roku brytyjski statek Star of the East polował na kaszaloty w pobliżu Falklandów. Gdy harpuny dosięgły ogromnego wieloryba, rozgorzała walka. Jeden z pontonów został roztrzaskany przez ogon bestii, a dwóch marynarzy wpadło do lodowatej wody.

Jednym z nich był 21-letni James Bartley. Załoga sądziła, że zginął – utonął lub został pożarty przez ranne zwierzę. Przez kilkanaście godzin nie było po nim śladu.

Historia Bartleya szybko obiegła światowe gazety. W Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii pojawiały się artykuły pod tytułem "Współczesny Jonasz" lub "Człowiek w brzuchu wieloryba". W sierpniu 1891 roku brytyjski Yarmouth Mercury opisywał, jak z ciała wieloryba wyciągnięto "człowieka, który żył, choć był niemal strawiony".

W kolejnych miesiącach pojawiały się coraz to nowe wersje tej historii. Jedne podkreślały, że Bartley był ślepy i wybielony, inne, że wrócił do pracy po kilku tygodniach.

Nawet naukowcy i duchowni włączyli się do debaty. W 1896 roku New York World opublikował artykuł "A Modern Jonah Proves his Story", przywołując relację pastora Williama Justin Harsha, który rzekomo rozmawiał z Bartleyem. W 1914 roku francuski uczony De Parville opisał przypadek Bartleya w paryskim Journal des Débats, próbując nadać mu naukową powagę.

Im bardziej historia Bartleya zyskiwała rozgłos, tym więcej pojawiało się wątpliwości. Współczesne badania historyczne, m.in. autorstwa Edwarda B. Davisa, wykazały, że choć istniał brytyjski statek o nazwie Star of the East, nie był on jednostką wielorybniczą i nie pływał w rejonie Falklandów w 1891 roku.

Na liście załogi nie figurował żaden James Bartley, a żona kapitana, pani Killam, w liście do prasy stanowczo zaprzeczyła, jakoby kiedykolwiek zaginął tam marynarz. "Nie ma w tej historii ani słowa prawdy. Byłam z mężem przez wszystkie lata jego służby na tym statku" – pisała.

Nie zmienia to faktu, że opowieść o Bartleyu była szeroko powielana przez kaznodziejów, zwolenników literalnej interpretacji Biblii i miłośników morskich opowieści. Stała się argumentem w dyskusji o historyczności biblijnego Jonasza – dowodem, że nawet najbardziej nieprawdopodobne rzeczy mogą się wydarzyć.

Naukowcy są zgodni: przeżycie w brzuchu wieloryba, nawet kaszalota, jest skrajnie mało prawdopodobne. Kaszaloty rzeczywiście połykają w całości duże ofiary, jak kałamarnice, a ich przełyk ma średnicę pozwalającą na połknięcie dorosłego człowieka.

Jednak wnętrze wieloryba to nie bajkowa jaskinia – to piekło. Temperatura sięga 40 stopni, brakuje tlenu, a żrące kwasy żołądkowe zaczynają trawić ciało. Brak światła, obecność metanu i dwutlenku węgla sprawiają, że człowiek szybko traci przytomność i umiera z powodu uduszenia, poparzeń chemicznych lub obrażeń mechanicznych.

Współczesne eksperymenty i analizy biologów potwierdzają, że nawet jeśli ktoś zostałby połknięty żywcem, przeżycie dłużej niż kilka minut jest praktycznie niemożliwe. W dodatku, zanim ofiara trafi do żołądka, musiałaby przejść przez gardło i zęby kaszalota – każdy z nich ma około 20 cm długości i jest w stanie rozszarpać ciało na strzępy.

Niezależnie od prawdy historycznej, opowieść o Jamesie Bartleyu pozostaje jednym z najbardziej niezwykłych morskich mitów XIX wieku. Dla jednych to przykład siły ludzkiego ducha, dla innych – przestroga przed łatwowiernością i potęgą plotki. Współczesne badania nie potwierdzają autentyczności historii, ale nie umniejsza to jej miejsca w zbiorowej wyobraźni.

Bartley miał po swoim powrocie do zdrowia nigdy nie wrócić na morze. Osiedlił się w Gloucester jako szewc i zmarł w 1909 roku, 18 lat po swoim rzekomym spotkaniu z kaszalotem. Do końca życia miał być blady, niemal przezroczysty, a jego wzrok i włosy nigdy nie wróciły do normy.