Świnia na szafocie. Procesy zwierząt w średniowieczu
W czasach, gdy prawo i religia przenikały się na każdym kroku, średniowieczne sądy potrafiły zaskakiwać nawet najbardziej wytrawnych kronikarzy. Procesy, w których na ławie oskarżonych zasiadały świnie, byki, konie, a nawet szczury czy gąsienice, nie były wcale groteskowym żartem.
Geneza i zasięg zjawiska
Średniowieczne procesy zwierząt nie były odosobnionym fenomenem jednej epoki czy kraju. Od XIII aż do XIX wieku sądy w całej Europie – od Francji, przez Szwajcarię, Niemcy, Niderlandy, aż po Włochy i Hiszpanię – regularnie prowadziły postępowania przeciwko zwierzętom.
Najwięcej udokumentowanych przypadków pochodzi z Francji, gdzie już w 1226 roku spalono żywcem świnię za zjedzenie dziecka w Fontenay-aux-Roses.
W sumie historycy doliczyli się setek takich procesów, choć prawdziwa liczba była zapewne znacznie większa. Wiele akt sądowych nie przetrwało do naszych czasów, a część dotyczyła wyłącznie wyroków skazujących, przez co obraz zjawiska jest niepełny.
Przebieg procesu – od aktu oskarżenia po egzekucję
Procedury sądowe wobec zwierząt nie różniły się wiele od tych, które stosowano wobec ludzi. Zwierzęta stawały przed sądem zarówno świeckim, jak i kościelnym, a zarzuty obejmowały morderstwo, zniszczenie mienia, a nawet bluźnierstwo czy herezję.
W przypadku procesów kościelnych, szczególnie przeciwko szkodnikom, oskarżonymi były całe gatunki – np. szczury, myszy czy gąsienice – którym wyznaczano nawet ludzkich adwokatów, zobowiązanych do obrony "praw" oskarżonych.
W procesach świeckich, dotyczących pojedynczych zwierząt, sąd przesłuchiwał świadków, analizował dowody i wydawał wyrok. Zwierzęciu, zwłaszcza w krajach o rozwiniętym systemie prawnym jak Francja, często przydzielano obrońcę.
W przypadku skazania, wyrok wykonywano publicznie i z wielką pompą – egzekucje zwierząt przyciągały tłumy, a same zwierzęta bywały przebierane w ludzkie ubrania, by podkreślić ich "winę".
Najczęściej stosowano powieszenie, spalenie lub ukamienowanie, czasem poprzedzone torturami. W 1386 roku w Falaise świnię, która zabiła dziecko, najpierw okaleczono, a następnie powieszono na rynku miejskim – wydarzenie to uwieczniono nawet na fresku w miejscowym kościele.
Symbolika i motywacje – dlaczego sądzono zwierzęta?
Dla współczesnych procesy zwierząt wydają się irracjonalne, ale w średniowieczu miały głęboki sens. Wynikały z przekonania, że zwierzęta – jako część stworzenia Bożego – mogą być poddane prawu i ponosić odpowiedzialność za swoje czyny.
Wierzono, że zwierzęta mają dusze niższego rzędu, a ich zbrodnie mogą być inspirowane przez siły diabelskie. Proces i egzekucja miały nie tylko wymiar karny, ale też religijny i społeczny – miały odstraszać, przywracać porządek i pokazywać, że prawo dotyczy wszystkich istot żywych.
W przypadku procesów kościelnych, dotyczących szkodników, chodziło o przywrócenie równowagi w przyrodzie i uzyskanie Bożej łaski. Egzorcyzmy, ekskomuniki i rytuały miały wypędzić szkodniki z pól i uratować plony.
Często były to działania symboliczne, łączące elementy prawa, religii i magii, które dawały społeczności poczucie sprawczości w obliczu katastrof naturalnych.
Najgłośniejsze procesy i ich przebieg – od świń po szczury i koguty
Najwięcej procesów dotyczyło świń – zwierząt powszechnie hodowanych, ale też niebezpiecznych, zwłaszcza dla dzieci. W 1457 roku w Savigny we Francji maciorę oskarżono o zabicie pięcioletniego chłopca. Sąd uznał ją za winną i powiesił, natomiast jej sześć prosiąt, choć oskarżone jako współwinne (były pokryte krwią), uniewinniono z powodu braku dowodów i młodego wieku.
W 1494 roku w Clermont świnia została skazana na śmierć za "uduszenie i zniekształcenie" dziecka – świadkowie opisywali, jak zwierzę wtargnęło do domu i zagryzło niemowlę pozostawione bez opieki.
Nie mniej osobliwe były procesy przeciwko zwierzętom oskarżanym o "czary" lub "nienaturalne zachowanie". W 1474 roku w Szwajcarii koguta spalono na stosie za złożenie jaja – uznano to za przejaw czarnej magii, ponieważ wierzono, że z jaja koguta może się wykluć bazyliszek. W innych przypadkach oskarżano psy, osły, byki, a nawet muchy czy gąsienice.
W 1519 roku sąd w Stelvio nakazał myszom opuszczenie gminy, zapewniając im "bezpieczny korytarz" i czternaście dni na przeprowadzkę – nawet ciężarne samice miały prawo do zwłoki.
Obrońcy zwierząt i prawnicza kreatywność
Niektóre procesy zwierząt przeszły do historii dzięki niezwykłym wystąpieniom obrońców. Najsłynniejszym był Bartholomew Chassenee, francuski prawnik, który w XVI wieku bronił szczurów oskarżonych o zniszczenie upraw.
Chassenee argumentował, że szczury nie mogły stawić się w sądzie, bo zagrażały im koty, a sąd powinien zapewnić im bezpieczeństwo. Jego przemówienia przeszły do legendy, a on sam zyskał sławę jako jeden z najbłyskotliwszych adwokatów swojej epoki.
Procesy zwierząt były więc nie tylko wyrazem wiary w sprawiedliwość, ale też polem do popisu dla prawniczej kreatywności. W wielu przypadkach sądy wykazywały się "wrażliwością" – uniewinniały młode osobniki, uznawały zwierzęta za "ofiarę przemocy" (jak osła oskarżonego o współudział w bestialstwie), a nawet przyznawały szkodnikom "prawo do życia", wyznaczając im nowe miejsce egzystencji.
Z czasem procesy zwierząt zaczęły być postrzegane jako anachronizm i przedmiot kpin. Już w XVIII wieku filozofowie oświecenia wyśmiewali średniowieczne sądy.
