Zapomniana królowa Polski. Miała pecha do mężów

Ryksa Elżbieta – córka Przemysła II

Ryksa Elżbieta przyszła na świat 1 września 1288 roku w Poznaniu jako jedyna córka Przemysła II i jego drugiej żony, Ryksy szwedzkiej. Jej matka zmarła w nieznanych okolicznościach niedługo po porodzie, co sprawiło, że dziewczynka od najmłodszych lat musiała mierzyć się z trudnościami życia dworskiego.

W wieku zaledwie trzech lat Ryksę zaręczono z Ottonem, synem margrabiego brandenburskiego Albrechta III. Niestety, narzeczony zmarł około 1298–1299 roku, co po raz kolejny zachwiało stabilnością w życiu młodej księżniczki.​

W 1296 roku, gdy Ryksa miała osiem lat, jej ojciec, król Przemysł II, został zamordowany w Rogoźnie. Istnieją przypuszczenia, że w spisku mogła uczestniczyć jego trzecia żona, Małgorzata Brandenburska, która po śmierci męża zabrała pasierbicę do Brandenburgii. Tam Ryksę przygotowywano do małżeństwa z Ottonem, jednak jego przedwczesna śmierć pokrzyżowała te plany.​

Małżeństwo i koronacja Ryksy

Wkrótce Ryksą zainteresował się król Czech Wacław II, który już wcześniej objął władzę w Małopolsce i w 1300 roku koronował się w Gnieźnie na króla Polski. Poprzez małżeństwo z Ryksą, ostatnią przedstawicielką wielkopolskich Piastów, zamierzał zalegalizować swoją władzę nad Wisłą. Jeszcze przed koronacją sprowadził ją z Brandenburgii do Pragi, gdzie oddał pod opiekę swojej ciotki, księżnej Gryfiny, wdowy po Leszku Czarnym.

Ryksa spędziła w Czechach kolejne trzy lata. 26 maja 1303 roku doszło w końcu do ślubu w monumentalnej katedrze św. Wita w Pradze. Tego samego dnia koronowano ją na królową Czech i Polski. Miała wówczas zaledwie piętnaście lat. Na życzenie męża zmieniła imię na Elżbieta, które było bardziej popularne nad Wełtawą.

Małżeństwo nie było jednak sielanką. Wacław II był bowiem znany z licznych romansów, a przez pierwsze dwa lata związku ignorował w ogóle żonę. Dopiero w 1305 roku urodziła mu córkę Agnieszkę. Niedługo później Wacław II przedwcześnie zmarł. Ryksa natomiast została królową-wdową z noworodkiem na ręku. Miała wtedy niespełna 17 lat!

Dwa pogrzeby i kolejna koronacja

Wacława II na tronie zastąpił jego syn z pierwszego małżeństwa – Wacław III. Elżbieta nie miała z nim żadnych relacji rodzinnych, ale jego rządy mogły teoretycznie zapewnić jej polityczne bezpieczeństwo. Problem w tym, że młody władca nie miał charyzmy ojca. Jego panowanie trwało zaledwie nieco ponad rok. 4 sierpnia 1306 roku zamordowano go bowiem w Ołomuńcu w niejasnych do dziś okolicznościach.

Czeski tron znów stał się przedmiotem rywalizacji. Wśród kandydatów pojawił się Rudolf III Habsburg (syn cesarza Albrechta I). Choć nie był szczególnie popularny, miał wsparcie ojca i papiestwa. A przede wszystkim potrzebował żony z odpowiednim pochodzeniem. Wybór z oczywistych względów padł na Ryksę Elżbietę.

16 października 1306 roku wzięli ślub. Była to druga koronacja Elżbiety – i drugi raz, gdy została królową Czech. Jednak i tym razem szczęście trwało krótko. Rudolf zmarł już na początku lipca 1307 roku. Elżbieta miała wtedy 19 lat i już dwóch zmarłych mężów na koncie!

Władczyni Hradca Králové

Po śmierci Rudolfa III Elżbieta otrzymała w dożywocie ziemię z centrum w Hradcu – dziś znanym jako Hradec Králové, czyli "zamek królowej". To właśnie od niej miasto zawdzięcza swoją nazwę.

Zamieszkała tam na stałe, stwarzając jeden z najaktywniejszych politycznie i kulturalnie dworów w Czechach. Elżbieta czynnie spierała Kościół, zakonników i artystów. Ufundowała m.in. gotycki kościół w Hradcu Králové oraz klasztor cysterek w Starym Brnie. Jak nikt wcześniej miała istotny wpływ na rozwój czeskiego malarstwa miniaturowego, a jej dwór przyciągał pisarzy, duchownych i uczonych.

Ostatnie lata życia Ryksy Elżbiety

W omawianym okresie Ryksa Elżbieta nawiązała bliską relację z Henrykiem z Lipy, jednym z najpotężniejszych czeskich magnatów. Ich związek, choć nieformalny, trwał przez dwie dekady i był zarówno partnerstwem politycznym, jak i osobistym. Razem stanowili przeciwwagę dla władzy króla Jana Luksemburskiego i jego żony Elżbiety Przemyślidki.​

Z czasem jednak układ sił w Czechach zaczął się zmieniać. Jan Luksemburski, który objął tron po upadku Przemyślidów, był zdeterminowany, by ograniczyć władzę możnowładztwa. Pozycja Henryka z Lipy i Elżbiety stawała się dla niego coraz bardziej problematyczna. W 1315 roku Henryk został nawet uwięziony, co wzbudziło niezadowolenie możnych i wywołało zamieszki. Ostatecznie, po negocjacjach i interwencji papieża Jana XXII, Henryka uwolniono, zaś Elżbieta musiała wycofać się z politycznego życia.

Ryksa Elżbieta zmarła 19 października 1335 roku w wieku 47 lat. Jej śmierć przeszła bez większego echa politycznego, Czechy znajdowały się bowiem już wtedy w pełni pod rządami Luksemburgów. Przeszła do historii jako królowa, która potrafiła łączyć godność, mądrość i wrażliwość społeczną. Pochowano ją najprawdopodobniej w klasztorze cysterek w Brnie.

Literatura uzupełniająca:

·       Duczmal M., Ryksa Piastówna. Królowa Czech i Polski, Poznań 2010.

·       Swieżawski A., Przemysł. Król Polski, Warszawa 2006.