Zapomniany brat Mieszka I. Kim naprawdę był Czcibor?

Informacje na temat Czcibora znaleźć można w "Kronice Thietmara", spisanej na początku XI wieku, a więc źródle niemal współczesnym temu Piastowi. Gdyby nie saski dziejopis, gardzący wręcz Słowianami, nie zdawalibyśmy dzisiaj sobie nawet sprawy z istnienia Czcibora.

Data narodzin Czcibora jest nieznana. Jego ojcem był książę Polan Siemomysł, o którym pisał na początku XII wieku najstarszy polski kronikarz Anonim zwany Gallem.

Imię matki Siemomysła utonęło w pomroce dziejów. Niektórzy historycy wskazywali na jej serbołużyckie pochodzenie, aczkolwiek nie jesteśmy w stanie tej informacji zweryfikować.

Czcibor miał przynajmniej dwóch braci: Mieszka I oraz nieznanego z imienia, który poniósł śmierć podczas jednej z bitew z banitą saskim Wichmanem i Redarami około 963 roku. Obaj byli – jak się najczęściej sądzi – starsi od Czcibora.

Innego rodzeństwa Czcibora w chwili obecnej nie znamy, aczkolwiek w starszej historiografii sądzono, iż Siemomysł spłodził jeszcze córkę Adelajdę i syna Prokuja.

Imię Czcibor odnotował Thietmar. W łacińskojęzycznej wersji jego kroniki brzmiało ono jako "Cidebur", co językoznawcy odczytali jako Czcibor, ewentualnie Ścibor albo Zdziebor. Symptomatyczne, iż nigdy więcej imię to nie pojawiło się później w dynastii Piastów, aczkolwiek używali je niektórzy rycerze i możnowładcy.

Imię Czcibor to typowe imię słowiańskie. Oznacza ono "czczącego walkę", "obrońcę czci", "walczącego o cześć".

Kwestią budzącą spory w środowisku uczonych było określenie pozycji, jaką w ówczesnym państwie polskim zajmował Czcibor. Część badaczy sądziła, że był on księciem pomorskim. Najpełniej hipotezę tę starał się udowodnić S. Zakrzewski. W jego opinii sam fakt uczestniczenia Czcibora w walkach na terenie Pomorza dowodzi bezpośrednio, że obszar ten podlegał właśnie jemu, a nie Mieszkowi, będącemu księciem zwierzchnim.

Najprawdopodobniej jednak Czcibor nie był udzielnym księciem i nie odgrywał większej roli w państwie polskim w drugiej połowie X stulecia. Gdyby było inaczej, Thietmar, dobrze zaznajomiony z panującymi w Polsce stosunkami omawianego okresu, mógłby w swoim utworze napisać zdecydowanie więcej na temat tego księcia. Można domniemywać, że szczególnie zainteresowałby się tą postacią, gdyby była ona w jakikolwiek sposób związana z dziejami Pomorza Zachodniego, a więc obszarem, na którym krzyżowały się interesy polsko-niemieckie.

Tymczasem w kronice saskiego kronikarza Czcibor został wymieniony jedynie raz, na dalszych kartach tego dzieła nie ma o nim więcej żadnej wzmianki. Być może dużo racji miał już Z Dalewski, sądząc, że imię brata Mieszka pojawiło się u Thietmara najprawdopodobniej jedynie przypadkiem.

24 czerwca 972 roku Czcibor wziął udział w osławionej bitwie pod Cedynią, podczas której zadał klęskę Niemcom, kładąc trupem większość ich rycerzy.

Na podstawie tej informacji przyjmuje się, iż książę był biegły w rzemiośle wojennym, co nie dziwi, gdyż ówczesne państwo piastowskie niemal permanentnie prowadziło wojny, co wymagało od przedstawicieli dynastii Piastów odpowiedniego zaangażowania na polu walki.

Historycy podejrzewają, iż Czcibor pod Cedynią skrył się za okolicznymi wzgórzami i zaatakował nieprzyjaciół dopiero wtedy, gdy zbliżyli się oni już do właściwego grodu. Najprawdopodobniej przyszło mu wówczas dowodzić oddziałami jazdy, która okrążyła Niemców wraz ze współdziałającą z nim armią Mieszka I.

Do dnia dzisiejszego w nauce nie milkną spory, który z braci, Czcibor czy Mieszko I, był prawdziwym architektem zwycięstwa pod Cedynią? Tekst Thietmara sugerowałby, iż Piastowie w 972 roku zwyciężyli dzięki zdolnościom militarnym Czcibora, jednak zapomina się o tym, iż w bitwie uczestniczył również jego starszy brat, który w kulminacyjnym punkcie bitwy, po dotychczasowym wycofywaniu się w kierunku grodu cedyńskiego, przystąpił do kontruderzenia, co pomogło wojskom polskim w uzyskaniu przewagi taktycznej nad wrogiem.

Chociaż to Czciborowi powierzono wykonanie rozstrzygającego uderzenia na pozycje niemieckie w 972 roku, głównym dowódcą był wówczas zapewne Mieszko I jako ówczesny książę Polski. Za takim pojmowaniem sprawy przemawiają słowa Brunona z Kwerfurtu, jednego z kronikarzy informujących o bitwie cedyńskiej, który wskazywał wyraźnie, że pokonanie Niemców stało się udziałem Mieszka, a nie Czcibora.

Z kolei jak zauważył S. Rosik, skoro Mieszko I został przedstawiony przez Thietmara jako cel ataku najazdu Sasów w 972 roku, nikt inny, jak tylko on, powinien być uznany za wodza dążącego do powstrzymania niemieckiej ofensywy.

Według B. Miśkiewicza podczas starcia zbrojnego pod Cedynią Czcibor "odrywał rolę jednego z dowódców oddziałów Mieszkowych. Wymienienie u Thietmara Czcibora jako zwycięzcy mogło nastąpić dlatego, że po stronie niemieckiej przypisano dowództwo nad pierwszym cofającym się oddziałem Mieszkowi I i uznano go za pobitego, a Czcibora zachodzącego z wojskiem od tyłu – za głównego pogromcę".

Z powodu braku źródeł nie jesteśmy w stanie prześledzić życiorysu Czcibora po 972 roku. W zasadzie nie wiemy, kiedy zmarł i gdzie pochowano jego ciało. Wiemy tylko, iż śmierć księcia nastąpiła w jakiś czas po bitwie pod Cedynią, którą Czcibor przeżył.

Życie prywatne Czcibora jest jedną wielką zagadką. Nie zachowały się informacje o jego ewentualnym małżeństwie/małżeństwach i potomstwie.

Postać Czcibora stała się kanwą wielu powieści, w tym "Dagome iudex" Zbigniewa Nienackiego, "Dzikowy Skarb" Karola Bunscha i "Słowianie. Wojna braci" Roberta Forysia.

Niniejszy tekst opracowano na podstawie książki dr Mariusza Sampa "Bitwa pod Cedynią. Wielkie zwycięstwo polskiego oręża" (Warszawa 2022).