Grzeszne narzędzie. Tak w średniowieczu określano widelce
Kiedy bizantyjska księżniczka pojawiła się w Wenecji z własnym widelcem, nikt nie spodziewał się, że ten niepozorny przedmiot wywoła burzę, która na długo podzieli Europę. Zwykłe narzędzie do jedzenia stało się symbolem pychy, luksusu i... zagrożenia dla porządku społecznego.
Bizantyjskie początki widelca
Pierwsze widelce pojawiły się na Bliskim Wschodzie już w VII wieku n.e., gdzie znane były pod nazwą barjyn i początkowo służyły wyłącznie elitom. W Bizancjum, czyli wschodnim cesarstwie rzymskim, widelec przyjął się na dobre od IV wieku n.e., początkowo jako element etykiety dworskiej.
Używano ich w różnych wersjach – od brązowych po srebrne, w zależności od statusu społecznego właściciela. Z czasem zwyczaj ten rozprzestrzenił się na niższe warstwy społeczne, a z Konstantynopola – stolicy Bizancjum – trafił zarówno na wschód, jak i na zachód, do Europy.
Wenecja i pierwszy skandal
Jednym z najbardziej pamiętnych momentów w historii widelca był przyjazd bizantyjskiej księżniczki Marii Argyropouliny do Wenecji w 1004 roku. Maria, żona Giovanniego Orseolo, syna doży Pietro II Orseolo, przywiozła ze sobą złote widelce, które wzbudziły sensację na weneckim dworze. Słynny teolog i święty, Piotr Damian, potępił jej zwyczaj jako "przesadną próżność" i "nadmierną delikatność", a po jej śmierci na dżumę uznano to wręcz za karę boską za korzystanie z tego "grzesznego" narzędzia.
Równie głośny był przypadek Teofano Sklerainy, wnuczki cesarza Nicefora II, która w 972 roku została żoną Ottona II, cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Jej zwyczaj jedzenia widelcem na dworze w Niemczech wywołał zdumienie i oburzenie – zachodni dworzanie uznali to za dziwactwo, a nawet obrazę boskich darów.
Religijne i społeczne opory wobec nowego narzędzia
W średniowiecznej Europie widelec napotkał na silny opór, zwłaszcza ze strony duchowieństwa. Wielu duchownych uważało, że Bóg dał ludziom "dziesięć naturalnych widelców" w postaci palców, a używanie metalowego narzędzia było bluźnierstwem.
Argumentowano, że sztuczny widelec obraża zarówno Stwórcę, jak i Jego dary – jedzenie i ludzkie ciało. Używanie widelca utożsamiano z pychą, a nawet zniewieściałością, co sprawiło, że przez wieki był on postrzegany jako nieodpowiedni dla mężczyzn i zarezerwowany dla przesadnie delikatnych kobiet.
Nie brakowało anegdot o ludziach, których spotkała kara boska za używanie widelca. Po śmierci Marii Argyropoulina rozeszła się pogłoska, że dżuma była karą za jej "pychę" i "obrazę boskich praw". Takie przekonania skutecznie hamowały popularyzację widelca przez kilka kolejnych stuleci.
Powolna ekspansja na południu Europy
Mimo początkowych kontrowersji widelec stopniowo zdobywał popularność w południowej Europie. Najszybciej przyjął się w Italii, gdzie już w XI wieku pojawiał się na stołach arystokracji, a do XIV wieku stał się powszechny wśród kupców i bogatych mieszczan.
Włoska kuchnia, zwłaszcza rozwój makaronów, sprzyjała upowszechnieniu tego narzędzia – trzypunktowy widelec okazał się znacznie praktyczniejszy od dotychczasowych drewnianych szpikulców do jedzenia makaronu.
W Portugalii pierwsze widelce pojawiły się około 1450 roku dzięki infantce Beatrycze, matce króla Manuela I. W Hiszpanii i Francji pojawiały się sporadycznie, głównie na dworach i wśród elit, ale szerokie przyjęcie nastąpiło dopiero w XVI wieku, gdy włoska etykieta zaczęła wyznaczać nowe standardy.
Katarzyna Medycejska i francuski dwór
Przełomowym momentem dla widelca w Europie Zachodniej była ślub Katarzyny Medycejskiej z przyszłym królem Francji Henrykiem II w 1533 roku. Katarzyna, pochodząca z Florencji, przywiozła na francuski dwór nie tylko włoską kuchnię, ale i własne sztućce, w tym widelce.
Mimo to, nawet na dworze francuskim nowy zwyczaj początkowo spotykał się z oporem. Uważano go za zbyteczny luksus, a niektórzy dworzanie drwili z "włoskiej fanaberii".
Dopiero w XVII wieku, wraz z rozwojem dworskiej etykiety i rosnącym znaczeniem higieny, widelec zaczął być postrzegany jako praktyczny i elegancki. W Anglii pierwsze wzmianki o widelcach pochodzą z relacji Thomasa Coryata z 1611 roku, który po podróży do Włoch opisał widelec jako "włoski wymysł" i "niemęski zbytek".
Widelce w Europie Północnej
W północnej Europie widelec długo pozostawał rzadkością. W Anglii i krajach skandynawskich jeszcze w XVII wieku był traktowany jako ekstrawagancja. Dopiero w XVIII wieku, wraz z popularyzacją nowych obyczajów i wzrostem znaczenia klasy średniej, widelec stał się powszechnym elementem stołu.
Wcześniej używano go głównie do krojenia i nakładania mięsa, a nie do jedzenia. W inwentarzach królewskich z XIV wieku pojawiają się pojedyncze widelce, często przeznaczone do owoców lub słodyczy.
W Stanach Zjednoczonych widelec upowszechnił się dopiero w czasach rewolucji amerykańskiej, a czterozębny model, znany dziś na całym świecie, pojawił się dopiero w XIX wieku.
