O czym myśli pies? W jego głowie dzieje się więcej, niż się wydaje

W ostatnich latach badania nad psim umysłem znacznie się rozwinęły i przyniosły zaskakujące odpowiedzi. Dzięki nim wiemy już, że pies to nie tylko lojalny towarzysz, ale także istota obdarzona świadomością i emocjami.

Przez długi czas dominowało przekonanie, że zwierzęta nie są zdolne do świadomego myślenia, a ich zachowania wynikają jedynie z instynktów lub tresury. To podejście uległo zmianie, gdy neurolog Gregory Berns z Emory University rozpoczął przełomowe badania z użyciem funkcjonalnego rezonansu magnetycznego (fMRI) na przytomnych psach. Udało mu się przyzwyczaić czworonogi do pozostawania nieruchomo wewnątrz maszyny, co umożliwiło bezpośrednie obserwacje pracy ich mózgów.

Wyniki były zaskakujące: psy wykazywały aktywność w jądrze ogoniastym – strukturze odpowiedzialnej u ludzi za procesy związane z przyjemnością, oczekiwaniem nagrody, a nawet miłością. Co istotne, największe pobudzenie obserwowano wtedy, gdy pies wyczuwał zapach swojego właściciela. To sugeruje, że psy nie tylko rozpoznają ludzi, ale również tworzą z nimi głębokie więzi emocjonalne.

Dodatkowo, badania behawioralne pokazały, że psy potrafią podejmować decyzje, uczyć się na błędach, planować działania w krótkim horyzoncie czasowym oraz odczytywać sygnały społeczne. Nie są to procesy czysto automatyczne, lecz wskazujące na pewien poziom poznawczej refleksji.

Psy nie posiadają tak rozwiniętego poczucia „ja” jak człowiek. Nie rozpoznają się w lustrze, co dla ludzi stanowi jeden z podstawowych testów samoświadomości, znany jako test lustra. Jednak ten test, jak twierdzą niektórzy badacze, może być źle przystosowany do gatunków, które bardziej niż na wzroku, polegają na zmyśle węchu.

W alternatywnym eksperymencie przeprowadzonym przez Alexę Quaranta, zaprezentowano psom próbki zapachowe: własny mocz, mocz innego psa oraz własny zapach zmodyfikowany chemicznie. Wyniki pokazały, że psy poświęcały więcej czasu analizowaniu zmienionego własnego zapachu, co może sugerować zdolność do rozpoznania własnej tożsamości – tyle że poprzez nos, a nie oczy. W praktyce oznacza to, że pies prawdopodobnie posiada poczucie „bycia sobą”, choć nie wyraża go w taki sposób jak człowiek. Jego świadomość obejmuje poczucie obecności, identyfikację relacji z innymi oraz zdolność do rozróżniania emocji – zarówno własnych, jak i cudzych. To wystarcza, by mówić o pewnym rodzaju „ja” – prostym, ale realnym.

Psy bez wątpienia reagują na słowa i dźwięki, ale nie należy tego utożsamiać z rozumieniem języka w ludzkim sensie. Najsłynniejszym przykładem zdolności językowych psa był border collie o imieniu Chaser, który rozpoznawał ponad tysiąc słów oznaczających konkretne przedmioty. W eksperymentach potrafił wskazać obiekt, który był mu wcześniej nieznany, wyłącznie na podstawie wykluczania – co sugerowało nie tylko zapamiętywanie, ale i podstawową formę logicznego wnioskowania.

Psy uczą się słów poprzez skojarzenia, ale badania z wykorzystaniem neuroobrazowania pokazały, że potrafią też rozróżniać znane słowa od słów "bez znaczenia". W badaniu zespołu Attili Andicsa wykazano, że psy przetwarzają ludzką mowę dwoma półkulami mózgu – lewa odpowiadała za treść słów, a prawa za intonację. Co ciekawe, aktywacja była największa wtedy, gdy właściciel wypowiadał znajome słowo w radosnym tonie – co sugeruje, że psy nie tylko rozpoznają dźwięki, ale przypisują im emocjonalne znaczenie.

Oznacza to, że pies może zrozumieć Twoje słowa nie tylko jako sygnały, ale również jako nośniki nastroju, intencji i emocji. To zupełnie inny poziom porozumienia niż prosta tresura.

Choć psy nie prowadzą wewnętrznych monologów i nie wspominają przeszłości w sposób narracyjny, badania sugerują, że posiadają pamięć epizodyczną. W doświadczeniu przeprowadzonym przez Claudię Fugazzę, psy uczyły się naśladowania zachowań ludzi, a następnie – po upływie kilku minut lub godzin – były proszone o ich powtórzenie. Nawet bez wcześniejszego uprzedzenia o konieczności zapamiętywania, potrafiły one „przywołać” konkretne wydarzenia, co oznaczało, że przechowywały je w pamięci długoterminowej. To zjawisko nazywa się pamięcią epizodyczną podobną do ludzkiej i stanowi dowód, że psy mają zdolność do mentalnego powrotu do przeszłości. 

Co więcej, wiemy, że psy śnią. Obserwacje EEG pokazały, że podczas fazy REM wykazują intensywną aktywność mózgu, często z towarzyszącymi jej ruchami łap, mimiką lub wokalizacjami. Neurologowie uważają, że psy w czasie snu mogą przetwarzać doświadczenia dnia codziennego – podobnie jak ludzie. Jeśli Twój pies porusza łapami i wydaje odgłosy we śnie, istnieje duże prawdopodobieństwo, że właśnie „biegnie” za piłką lub przeżywa ponownie spacer po lesie. To nie tylko urocze – to również bardzo ludzkie.

Psy nie myślą słowami ani pojęciami. Ich świat opiera się głównie na zmysłach – przede wszystkim węchu. Szacuje się, że psi nos jest od 10 do nawet 100 tysięcy razy bardziej czuły niż ludzki. Oznacza to, że pies nie tyle „widzi” świat, ile go wącha. Pies potrafi rozpoznać stan emocjonalny człowieka po samym zapachu potu. 

W eksperymentach z wykorzystaniem próbek potu od ludzi w stanie lęku lub radości, psy reagowały inaczej w zależności od tego, co „wyczuwały” – co świadczy o ich zdolności do empatii węchowej. Z tego też powodu mówi się, że pies „czyta” emocje nie poprzez rozum, ale poprzez całe ciało. Odbiera Twoją postawę, ton głosu, ruchy oczu i zapachy – wszystko to, co często dla nas jest niezauważalne. Dzięki temu jest w stanie wyczuć, że jesteś zdenerwowany jeszcze zanim sam to sobie uświadomisz.

Jeśli zapytasz naukowca, co „myśli” pies, ten odpowie Ci, że pies nie formułuje zdań w głowie. Ale jednocześnie doda, że pies posiada emocje, pamięć, świadomość społeczną i podstawowe zdolności poznawcze. Myśli psa nie przypominają naszych – są fragmentaryczne, oparte na skojarzeniach, emocjach i zmysłach. Ale to wystarczy, by mówić o wewnętrznym życiu. 

Twój pies może tęsknić. Może marzyć. Może się cieszyć na Twój widok, bo pamięta, że jesteś źródłem bezpieczeństwa i miłości. Może też wyczuć Twój smutek i położyć głowę na Twoim kolanie – nie dlatego, że go nauczono, ale dlatego, że chce być blisko.

Pies może nie znać słowa „miłość”, ale bez wątpienia ją czuje. A Ty, patrząc mu w oczy, być może właśnie dostrzegasz odbicie jego myśli – prostych, ale prawdziwych.

1. Gregory Berns, How Dogs Love Us: A Neuroscientist and His Adopted Dog Decode the Canine Brain, New Harvest, 2013.2. Andics, A., Gácsi, M., Faragó, T., Kis, A., & Miklósi, Á. (2014). Voice-sensitive regions in the dog and human brain are revealed by comparative fMRI. Current Biology, 24(5), 574–578.3. Quaranta, A., et al. (2020). Olfactory mirror self-recognition in domestic dogs. Ethology Ecology & Evolution, 32(2), 182–194.4. Fugazza, C., Pogány, Á., & Miklósi, Á. (2016). Recall of others' actions after incidental encoding reveals episodic-like memory in dogs. Current Biology, 26(23), 3209–3213.5. Kaminski, J., Call, J., & Fischer, J. (2004). Word learning in a domestic dog: Evidence for "fast mapping". Science, 304(5677), 1682–1683.