Budzisz się zmęczony? To może być efekt brzasku
Bezsenność
Na czym polega efekt brzasku?
Efekt brzasku, znany też jako fenomen brzasku (ang. dawn phenomenon), to zjawisko obserwowane głównie u osób z cukrzycą (zarówno typu 1, jak i 2) oraz dzieci w okresie dojrzewania, polegające na niekontrolowanym wzroście poziomu cukru (glukozy) we krwi w godzinach porannych, najczęściej między 4:00 a 8:00 rano.
Fenomen ten jest wynikiem naturalnych procesów hormonalnych, które zachodzą w organizmie w drugiej połowie nocy i wczesnym rankiem, aby przygotować ciało do przebudzenia i rozpoczęcia dnia. Około 3:00-4:00 rano organizm zaczyna uwalniać hormony, takie jak:
- hormon wzrostu (HGH),
- kortyzol ("hormon stresu"),
- glukagon,
- adrenalina (epinefryna).
Hormony te mają za zadanie zwiększyć produkcję glukozy w wątrobie (glukoneogeneza) i zmniejszyć wrażliwość komórek na insulinę. Jest to naturalny mechanizm, który zapewnia nam energię potrzebną do przebudzenia i stopniowo pobudza organizm do działania.
U zdrowej osoby, trzustka reaguje na ten wzrost glukozy, uwalniając odpowiednią dawkę insuliny, która utrzymuje poziom cukru w normie. U osoby z cukrzycą, organizm nie jest w stanie wyprodukować wystarczającej ilości insuliny (lub jest na nią oporny), aby zrównoważyć działanie hormonów. W rezultacie, ponieważ insulina nie działa wystarczająco, glukoza gromadzi się we krwi, prowadząc do porannej hiperglikemii (wysokiego poziomu cukru).
Jak objawia się efekt brzasku?
Głównym i jedynym bezpośrednim objawem efektu brzasku jest hiperglikemia poranna, czyli nieuzasadnione, wysokie stężenie glukozy we krwi, mierzone na czczo. Oznacza to, że poziom cukru mierzony rano, tuż po przebudzeniu, jest wyższy niż był wieczorem przed snem lub w środku nocy.
Zaleca się, by poranne stężenie glukozy (na czczo) u osób zdrowych wynosiło 70-90 mg/dl. Natomiast u osób z cukrzycą poziom ten nie powinien przekraczać 100-110 mg/dl, co jest górną, akceptowalną granicą.
W przypadku efektu brzasku u osób z cukrzycą o poranku wartości glukozy na czczo często przekraczają zalecane 100-110 mg/dl. Podczas, gdy poziom cukru mierzony w środku nocy (około 3:00-4:00 rano) jest stabilny, prawidłowy lub lekko podwyższony.
Jeśli poranna hiperglikemia jest znaczna i utrzymuje się przez dłuższy czas, możesz doświadczyć łagodnych objawów typowych dla wysokiego cukru:
- poranne zmęczenie - pomimo odpowiedniej ilości godzin snu, możesz czuć się niewyspany i ociężały,
- wzmożone pragnienie po przebudzeniu,
- problemy z koncentracją tuż po wstaniu.
Czym różni się efekt brzasku od efektu Somogyi?
Efekt brzasku często mylony jest z efektem Somogyi, który również skutkuje spadkiem poziomu cukru nad ranem. Jednak efekt Somogyi jest reakcją obronną organizmu na zbyt niski poziom cukru (hipoglikemię), który wystąpił wcześniej w nocy (zazwyczaj z powodu zbyt dużej dawki wieczornej insuliny lub pominięcia kolacji). Organizm w odpowiedzi na krytycznie niski poziom cukru uwalnia hormony stresu, co prowadzi do nagłego wzrostu poziomu cukru i porannej hiperglikemii.
Aby odróżnić od siebie oba zjawiska, niezbędne jest mierzenie poziomu glukozy około godziny 3:00 nad ranem. W przypadku efektu brzasku poziom glukozy w środku nocy będzie prawidłowy lub wysoki. Natomiast w przypadku efektu Somogyi wykaże niebezpiecznie niskie wartości.
Jak uniknąć efektu brzasku?
Aby uniknąć efektu brzasku najważniejsze jest zadbanie o prawidłowe kontrolowanie cukrzycy. Kluczem jest więc odpowiednie dostosowanie leczenia w porozumieniu z lekarzem. Ponieważ efekt brzasku wynika z niewystarczającej ilości insuliny w nocy, konieczne może być zwiększenie jej dawki lub zmiana czasu podawania.
W uniknięciu efektu brzasku pomocne może więc być:
- późniejsze przyjęcie wieczornej dawki insuliny - przyjęcie insuliny o godzinie 22:00-23:00 (zamiast wczesnym wieczorem) może sprawić, że największa siła jej działania przypadnie na godziny poranne (4:00-8:00), skuteczniej równoważąc wyrzut hormonów,
- zwiększenie dawki wieczornej insuliny (po konsultacji z lekarzem) - lekarz może zalecić nieznaczne zwiększenie dawki insuliny długo działającej przyjmowanej na noc,
- zastosowanie pomp insulinowych - pompy pozwalają na ustawienie wyższego wskaźnika bazowego w krytycznych godzinach porannych (np. od 3:00 do 8:00), aby aktywnie przeciwdziałać wzrostowi glukozy,
- zmiana diety - przede wszystkim polegające na ograniczeniu lub wyeliminowaniu węglowodanów z ostatniego posiłku (kolacji), a w zamian włączenie białka i zdrowych tłuszczów. Taki posiłek jest trawiony wolniej, co zapobiega gwałtownym skokom glukozy tuż po zaśnięciu,
- aktywność fizyczna wieczorem - umiarkowane ćwiczenia wykonywane późnym popołudniem lub wczesnym wieczorem mogą zwiększyć wrażliwość tkanek na insulinę, co pomaga w nocnej kontroli cukru.
