Co się dzieje z orzechami włoskimi? Owoce zaczynają czernieć, gniją, a ich łupiny trudno się oddzielają.

Zjawisko czernienia orzechów włoskich jeszcze kilka lat temu przypisywano głównie chorobom bakteryjnym lub grzybowym czy niesprzyjającym warunkom pogodowym. Dziś wiemy już, że w wielu wypadkach winowajcą jest inwazyjny gatunek muchówki. Co się dzieje z orzechem włoskim? Larwy tego szkodnika rozwijają się w zielonej okrywie owoców, powodując jej gnicie, przebarwienia i w konsekwencji obniżenie jakości plonu.

Właścicieli sadów orzechowych czy przydomowych drzew orzechowych lub znajdujących się w miejskim obszarze zieleni niepokoi niespotykane zjawisko. Otóż zielona łupina orzechów staje się miękka, szarzeje, następnie czernieje i trudno ją usunąć z orzecha (jądra owocu) — patrz zdjęcie główne. Co więcej, miękkie, gnijące tkanki zanieczyszczają skorupę. Często dochodzi także do pomarszczenia i pleśnienia jądra orzecha. W sadach i na pojedynczych drzewach straty orzechów (owoców) mogą sięgać nawet 50–80%.

Przyczyną wyżej opisanych, niepokojących objawów na orzechach jest nasionnica orzechówka (Rhagoletis completa; ang. walnut husk fly). Znana jest także jako mucha orzechowa, mucha orzechówka czy łuskacz orzechowiec.

Mucha orzechowa należy do rzędu Diptera, rodziny Tephritidae. Szkodnik ten pochodzi z Ameryki Północnej. Natomiast w Europie odnotowaliśmy go po raz pierwszy w 1988 r. w Szwajcarii. Jeśli chodzi o to kiedy dotarł do Polski, otóż jego obecność potwierdziliśmy w 2019 r. w październiku, w powiecie sulęcińskim, w województwie lubuskim. Następnie muchówka rozprzestrzeniała się na wschód i południe. Dzisiaj mobilna muchówka opanowała większość obszaru Polski. Chociaż trzeba podkreślić, że osobniki dorosłe przelatują na niewielkie odległości. Głównie mucha orzechowa rozprzestrzenia się wraz z zaatakowanymi owocami i materiałem szkółkarskim.

Dorosłe osobniki muchówki mają wielkość do 6 mm. Przy czym samice są większe od samców. Poza tym samica ma spiczasty koniec odwłoka, ze względu na ostre pokładełko (do przebijania zielonej mięsistej łupiny owocu — owocni i składania jaj). Muchówki są rozpoznawalne dzięki charakterystycznemu dla nasionnic zygzakowatemu wzorowi na skrzydłach. W wypadku tego gatunku — w kształcie odwróconej litery „V” na skrzydłach. Poza tym ciało muchy ma barwę brązową z widoczną żółtą (kremową) plamą w dolnej części tułowia. Oczy mienią się zielenią. Skrzydła są przezroczyste z ciemnymi zygzakowatymi paskami. Jak wyżej podkreśliłam — zygzak na końcu skrzydła tworzy charakterystyczny kształt odwróconej litery V.

Jajo jest perłowobiałe, wydłużone i lekko zakrzywione, 1-mm długości.

Larwa jak to u muchówek jest beznoga i bezgłowa. W tylnej części płaska, w przedniej — tzw. głowowej ostro zakończona. Ponadto otwór gębowy wyraźnie widoczny, gdyż zaopatrzony w dwa ciemne, prawie czarne haki gębowe. Ciało ma kształt cylindryczny, larwy dojrzałej do przeobrażenia osiąga długość do 13 mm. Ma zasadniczy kolor białawokremowy, żółknący w miarę dojrzewania. Ponadto przy aktywnym żerowaniu, im starsza larwa, tym więcej pobiera pokarmu, przełyk jest wypełniony ciemną masą jedzenia.

Poczwarka przypomina brązowe ziarno pszenicy (ok. 6 mm długości).

Rhagoletis completa rozwija jedno pokolenie w roku. Dorosłe muchówki pojawiają się pod koniec czerwca lub w chłodniejszych rejonach — na przełomie czerwca i lipca. Nie przelatują daleko, ale raczej pozostają na drzewie lub grupie drzew, pod którymi zimowały w stadium poczwarki w glebie. Po 10 dniach do 4 tygodni od wylotu z poczwarki samica przystępuje do składania jaj. W tym celu nakłuwa pokładełkiem zieloną łupinę orzecha i składa w grupie kilka jaj pod skórką. Jedna samica może w ciągu życia złożyć nawet kilkaset jaj. Po upływie 5–7 dni wylęgają się larwy, które są aktywne i żerują nawet do połowy października. Larwa do dojrzałości pełnej przechodzi 3 stadia rozwojowe, co trwa od 3 do 5 tygodni. Osiągnąwszy dojrzałość, opuszcza owoc, opada na ziemię, w której drąży „norę” do przepoczwarczenia. Mucha orzechowa zimuje w stadium poczwarki w glebie pod drzewem orzecha. Większość osobników przeobraża się w dorosłe osobniki latem następnego roku. Jednakże niektóre pozostają w diapauzie (uśpieniu) w formie poczwarki przez 2 lub nawet więcej lat.

Szkody wyrządzają larwy muchy orzechowej, które drążą korytarze w miękkiej owocni. Gdy okrywa — łupina nasienna jest jeszcze miękka, potrafią się przez nią przegryźć do bielma, w którym żerują. Generalnie jednak, po stwardnieniu okrywy nasiennej, żerują wyłącznie w miękkich, zielonych tkankach owocni. Podkreślić trzeba, że wczesne odmiany orzechów mogą wykształcić dojrzałe do zbioru owoce, zanim szkody będą wyraźnie widoczne. Zniszczona przez larwy owocnia mięknie, gnije, przylega do okrywy nasiennej tak, że trudno ją usunąć. Brudzi ją na ciemny kolor, przez co orzechy są nieatrakcyjne w handlu. Jednak bielmo nie jest zniszczone i nadaje się jak najbardziej do spożycia.

Zwalczanie Rhagoletis completa w Polsce jest trudne, ponieważ nie ma zarejestrowanych środków ochrony do stosowania w orzechu włoskim. W praktyce stosuje się metody niechemiczne:

• usuwanie (wygrabianie) i niszczenie (np. kosiarką bijakową lub rozdrabniarką gałęzi) zasiedlonych owoców,
• utrzymywanie higieny w sadzie,
• stosowanie barier glebowych, tj. rozkładanie włókniny pod koroną drzewa w celu ograniczenia dotarcia larw do gleby i przepoczwarczania,
• monitoring z użyciem żółtych pułapek lepowych wywieszanych w trzeciej dekadzie czerwca.

W niektórych krajach stosuje się także insektycydy w formie przynęt — atract & kill, jednak ich użycie wymaga precyzyjnego wyznaczenia terminu lotu dorosłych muchówek.

Inwazja nasionnicy orzechówki to realne zagrożenie dla polskich sadów i przydomowych ogrodów. Szkodnik rozprzestrzenia się szybko, a brak zarejestrowanych środków ochrony stawia sadowników w trudnej sytuacji. Jeśli zauważasz czernienie łupin i gnijące orzechy — nie lekceważ objawów. Odpowiedź na pytanie: Co się dzieje z orzechem włoskim, może oznaczać początek poważnych strat w plonie i konieczność wprowadzenia działań profilaktycznych już teraz, a na pewno w następnym sezonie.

Najważniejsze fakty o nasionnicy orzechówce (Rhagoletis completa)

Źródła: PIORiN, IOR-PIB, extension.usu.edu