Najpiękniejsze familoki na Śląsku. Osiedla robotnicze zachwycają

To charakterystyczne, ceglane budynki wielorodzinne, zwykle nieotynkowane, wznoszone na przełomie XIX i XX wieku w pobliżu kopalń, hut i fabryk. Początkowo oferowały bardzo skromne warunki - mieszkania składały się z kuchni i jednego pokoju, a toalety czy dostęp do bieżącej wody znajdowały się na półpiętrach klatek schodowych.

W takich lokalach mieszkały często liczne rodziny. Rzecz jasna, z czasem standard się podniósł, a w typowych familokach zaczęto wydzielać dwa pokoje, toalety i niewielkie spiżarki. Osiedla robotnicze, których częścią były familoki, odegrały istotną rolę w kształtowaniu lokalnych społeczności Górnego Śląska. Budynki te nie tylko stały się symbolem regionu, ale znalazły też trwałe miejsce w kulturze i literaturze, zwłaszcza we wspomnieniach ich dawnych mieszkańców.

Ciekawa architektura familoków na jednym z osiedli Nowego Bytomia wciąż przyciąga uwagę. Czerwone domy robotnicze z lat 1880-1913 powstały dla pracowników huty "Pokój" i dziś stanowią cenny zabytek. Nazwa osiedla wywodzi się od charakterystycznego domu towarowego - Kaufhausu, który stał się symbolem miejsca i uchodzi za najstarszy tego typu obiekt w Polsce.

Początkowo w budynkach znajdowały się po dwa mieszkania na piętrze, a toalety były wspólne, umieszczone na półpiętrach. Choć w latach 80. XX wieku część zabudowy rozebrano, Kaufhaus do dziś imponuje swoim śląskim charakterem. Spacer pomiędzy familokami pozwala poczuć autentyczną atmosferę regionu. Warto nadmienić, że budynki wymagają renowacji ze względu na swój wiek. Obecnie osiedle jest wpisane do gminnej ewidencji zabytków i objęte ochroną konserwatorską jako unikalny przykład robotniczej architektury z przełomu XIX i XX wieku.

Kolonia robotnicza "Carl Emanuel", znana w Rudzie Śląskiej jako "Karmańskie", to jedno z najpiękniejszych osiedli patronackich Górnego Śląska. Powstała pod koniec XIX wieku z inicjatywy rodziny Ballestremów - właścicieli koksowni i kopalni "Brandenburg" (później "Wawel"). Rozwój przemysłu wymagał budowy mieszkań dla górników, dlatego wybrano tereny przy dzisiejszych ulicach Wolności i Raciborskiej.

Do dzisiaj zachowały się okazałe familoki z lat 1909-1911, zaprojektowane przez Hansa von Poellnitza. Tworzą one charakterystyczny czworobok z dziedzińcem pośrodku. Dwukondygnacyjne, ceglane domy z wielospadowymi dachami kryją jedno- i dwuizbowe mieszkania. Szczególną uwagę zwracają narożne budynki wzniesione w 1922 roku, z basztami, wieżyczkami i bogato zdobionymi szczytami. Całość zachwyca spójnością architektoniczną, a kameralny charakter osiedla najlepiej widać z perspektywy dziedzińca.

Nikiszowiec, zwany dawniej Nickischschacht, to zabytkowe osiedle patronackie w Katowicach, położone w dzielnicy Janów-Nikiszowiec. Powstało w latach 1908-1919 z inicjatywy zakładu górniczo-hutniczego Georg von Giesches Erben jako miejsce zamieszkania dla pracowników kopalni "Giesche". Projekt osiedla opracowali architekci Emil i Georg Zillmannowie z Charlottenburga, autorzy sąsiedniego i równie sławnego Giszowca. W 1951 roku Nikiszowiec stał się częścią nowo powstałych Szopienic, a od 1959 roku należy do Katowic.

Osiedle składa się z dziewięciu ceglanych bloków mieszkalnych z bogatymi detalami architektonicznymi, nad którymi góruje neobarokowy kościół św. Anny. To jeden z najlepiej zachowanych przykładów zabudowy patronackiej na Górnym Śląsku. Dziś Nikiszowiec, podobnie jak Giszowiec, znajduje się na Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego. Turyści mogą zwiedzać osiedle z lokalnymi przewodnikami lub korzystać z wytyczonej trasy spacerowej z tablicami informacyjnymi i mapami w kilku językach.

Kolonia robotnicza Borsigwerk, po śląsku - Bozywerk, to jedno z najstarszych i najciekawszych osiedli patronackich na Górnym Śląsku. Powstała w latach 1863-1871 z inicjatywy niemieckiego biznesmena Augusta Borsiga, dla jego pracowników. Na osiedle składa się ponad 50 dwupiętrowych domów z czerwonej cegły, rozmieszczonych w symetrycznym układzie urbanistycznym. Mieszkania, jak na połowę XIX wieku, wyróżniały się wysokim standardem. Średnia powierzchnia lokalu wynosiła 55 m², co sprawiało, że koszt budowy Borsigwerku był prawie dwukrotnie wyższy niż w przypadku innych kolonii robotniczych w regionie.

Oprócz domów mieszkalnych powstały tu także budynki gospodarcze, szkoła z domami dla nauczycieli, park, sala gimnastyczna, kaplica ewangelicka oraz cmentarz. W kolejnych latach dobudowano również dwa przedszkola, oddzielne dla dzieci robotników i dla rodzin inżynierów oraz kadry zarządzającej. Obecnie Borsigwerk należy do zabrzańskiej dzielnicy - Biskupic.

Kolonia robotnicza "Zgorzelec" to jedno z najlepiej zachowanych osiedli patronackich w Bytomiu, obok kolonii dawnej kopalni "Johanna" i huty "Julia" w Bobrku. Zlokalizowana w Łagiewnikach, południowej dzielnicy miasta, powstała na przełomie XIX i XX wieku dla pracowników huty żelaza "Hubertus" (później "Zygmunt"). Kolonię "Zgorzelec" wzniesiono w latach 1897-1901 niedaleko rzeki Bytomka, tuż przy hucie.

Do teraz w rejestrze zabytków widnieje ponad 30 parterowych i jednopiętrowych domów z charakterystycznej czerwonej cegły. Nowy etap w historii kolonii rozpoczął się w 2016 roku wraz z dużym programem rewitalizacji. Dzięki inwestycji 23 budynki - 13 komunalnych i 10 należących do wspólnot mieszkaniowych, przeszły kompleksowy remont. Odnowiono także przestrzenie wspólne pomiędzy domami. Prace zakończono w marcu 2024 roku, przywracając osiedlu dawny urok.