Najstarsze miasto Polski? Nie to, o którym myślisz

Najstarsze ślady osadnictwa miejskiego na ziemiach polskich sięgają epoki brązu i żelaza. Za archeologiczny symbol tych czasów uchodzi Biskupin, położony w powiecie żnińskim. Odkryty przypadkiem w 1933 roku przez nauczyciela Walentego Szwajcera, Biskupin okazał się doskonale zachowaną osadą kultury łużyckiej, datowaną na VIII wiek p.n.e.

Osada była otoczona wałem ziemno-drewnianym, znajdowało się w niej około stu domów, a jej mieszkańcy trudnili się rolnictwem i rzemiosłem. Biskupin, choć nie był miastem w dzisiejszym rozumieniu, spełniał wiele funkcji typowych dla wczesnych ośrodków miejskich – był centrum życia społecznego, gospodarczego i obronnego.

Jeszcze starsze ślady osadnictwa odkryto w Trzcinicy koło Jasła, gdzie tzw. Karpacka Troja powstała już pod koniec III tysiąclecia p.n.e. Osada ta była związana z kulturą mierzanowicką, a później z kulturą Otomani-Füzesabony.

Odkrycia te pokazują, że na długo przed powstaniem państwa polskiego tereny dzisiejszej Polski były areną dynamicznego rozwoju społeczności osiadłych, budujących grody o złożonej strukturze.

Przełomowym okresem dla rozwoju miast na ziemiach polskich był czas kształtowania się państwa Piastów. Wtedy to powstały pierwsze grody, które stały się zalążkami przyszłych miast.

Najbardziej znanym z nich jest Gniezno, które według badań archeologicznych powstało około 940 roku. Gniezno szybko stało się głównym ośrodkiem politycznym i religijnym wczesnopiastowskiej Polski – to tutaj odbyła się koronacja Bolesława Chrobrego w 1025 roku, a katedra gnieźnieńska do dziś pozostaje jednym z najważniejszych miejsc kultu w Polsce.

Oprócz Gniezna istotną rolę odgrywały inne grody, takie jak Poznań, Giecz czy Ostrów Lednicki. Giecz, wymieniany przez Galla Anonima jako jeden z trzech najważniejszych grodów obok Gniezna i Poznania, mógł być kolebką rodową Piastów. Badacze nie są zgodni co do dokładnej daty jego powstania – niektóre źródła wskazują na okres od VI do IX wieku, inne na pierwszą połowę X wieku.

Warto wspomnieć także o grodzisku Bonikowo, którego elementy istniały już w IX wieku. Te wczesne ośrodki nie były jeszcze miastami w sensie prawnym, ale stanowiły fundament pod rozwój miejskiej struktury w Polsce.

Jednym z najbardziej fascynujących kandydatów do tytułu najstarszego miasta jest Kalisz. Jego wyjątkowość polega na tym, że już w II wieku n.e. wspominał o nim grecki geograf Klaudiusz Ptolemeusz, używając nazwy Calisia.

Choć wielu historyków utożsamia Calisię z dzisiejszym Kaliszem, nie ma na to stuprocentowych dowodów. Pewne jest natomiast, że przez Kalisz przebiegał szlak bursztynowy, a liczne znaleziska archeologiczne – monety, naczynia, pierścienie – potwierdzają obecność wpływów rzymskich.

W średniowieczu Kalisz stał się ważnym ośrodkiem handlowym i administracyjnym. Prawa miejskie uzyskał w XIII wieku, a w 1257 roku ogłoszono tu słynny Statut kaliski, gwarantujący prawa i ochronę Żydom.

Prawdziwy przełom w historii polskich miast nastąpił w XIII wieku, kiedy zaczęto formalnie nadawać prawa miejskie na wzór niemiecki. Za najstarsze miasto lokowane na prawie magdeburskim uznaje się Złotoryję na Dolnym Śląsku, która uzyskała ten status przed 1211 rokiem. Wkrótce potem prawa miejskie otrzymały Lwówek, Lubań, Środa Śląska i inne miasta regionu.

Lokacje miejskie w Polsce odbywały się na różnych prawach – magdeburskim, lubeckim, średzkim i chełmińskim. Prawo magdeburskie stało się podstawą organizacji miejskiej na większości ziem polskich, natomiast prawo lubeckie stosowano głównie w miastach Pomorza i Prus, takich jak Szczecin, Elbląg czy Gdańsk. Prawo średzkie, wywodzące się z ustroju Środy Śląskiej, stosowano w Wielkopolsce, a prawo chełmińskie – na Mazowszu i Pomorzu Wschodnim.

Pierwsze miasta lokowane na prawie magdeburskim miały charakter eksperymentalny, często zamieszkiwane były przez kolonistów z Zachodu, głównie rzemieślników i kupców. Z czasem jednak stały się ważnymi ośrodkami życia politycznego, gospodarczego i kulturalnego.

W dyskusji o najstarszych miastach Polski nie sposób pominąć takich ośrodków jak Wolin i Truso. Wolin, znany z legend i przekazów o mieście Julin, miał być ważnym portem już w VII wieku. Truso, położone nad Zalewem Wiślanym, było jednym z najważniejszych portów handlowych wczesnego średniowiecza, odwiedzanym przez kupców z całej Europy.

Również Głogów, Stargard, Chełmno czy Bytom mają swoje miejsce w historii jako jedne z najstarszych miast, choć daty ich lokacji są nieco późniejsze. Każde z tych miast wnosi unikalny wkład w historię urbanizacji ziem polskich i pokazuje, jak złożony był proces kształtowania się miejskich struktur.