Niezwykłe odkrycie archeologów. Świątynia z czasów św. Ottona
Jednym z wielu zapomnianych już dziś grodzisk związanych z chrystianizacją Polski w czasach panowania Bolesława Chrobrego jest imponujące swoją wielkością mazowieckie grodzisko nazywane Wzgórzem Królowej Bony. Resztki tej piastowskiej warowni znajdują się do dziś nad rzeką Narwią.
Pierwszy kościół w Starej Łomży
Pierwszy łomżyński kościół w formie rotundy wybudowano tu najprawdopodobniej w miejscu wcześniejszej pogańskiej świątyni lub megalitycznego grobowca. Zauważył to już wiele lat temu muzealnik z Muzeum Zamku w Kwerfurcie Heiko Einecke, który w porozumieniu z polskimi pasjonatami historii i władzami Diecezji Łomżyńskiej przygotowywał w 2009 roku polsko-niemieckie uroczystości milenijne związane z męczeńską śmiercią św. Brunona z Kwerfurtu.
W czasach chrystianizacji Polski świątynie chrześcijańskie wznoszono najczęściej w dawnych kultowych gajach, na świętych pogańskich górach lub w miejscu wcześniejszych megalitów i kamiennych kręgów służących pogańskim Słowianom za miejsca ich religijnych rytuałów. Płońsk, Stara Łomża i Wizna, jako najdalej na północny-wschód wysunięte grody monarchii wczesnopiastowskiej, były z jednej strony ważnymi ośrodkami obronnymi i węzłami drogowymi na szlakach handlowych i militarnych Monarchii Pierwszych Piastów.
W tym kontekście Stara Łomża wydaje się być pierwszym ośrodkiem chrystianizacyjnym wschodnio-północnego Mazowsza, z którego jak głosi lokalna tradycja, wyruszył na swą ostatnią misję chrystianizacyjną ottoński misjonarz św. Brunon z Kwerfurtu.
Relikty tej pierwszej chrześcijańskiej świątyni odkrył tu w roku 2003 warszawski archeolog Antoni Smoliński. W miejscu dwóch późniejszych kościołów średniowiecznych odkopał on tutaj zarys kamiennej rotundy z absydą, datowanej według niego na przełom X i XI wieku. Według niektórych polskich naukowców, najprawdopodobniej była to placówka misyjna św. Brunona i jego towarzyszy, którzy właśnie stąd wyruszyli na swą ostatnią misję do Prus, gdzie 9 marca 1009 roku zginęli.
O wydarzeniach tych wspominają między innymi saski kronikarz czasów ottońskich Thietmar z Merseburga, Roczniki kwedlinburskie, Roczniki krakowskie, kronika Wipperta i lokalne zapiski w rodzinnym mieście św. Brunona, Kwerfurcie.
Niestety reakcja pogańska w Polsce w czasach Bezpryma, bunt piastowskiego wojewody Masława i najazd czeskiego Brzetysława w roku 1038 zatarły prawie na tysiąc lat wiele miejsc i świątyń wybudowanych w czasach pierwszej monarchii piastowskiej i dopiero teraz archeologom udaje się szczątkowo odtworzyć najdawniejsze dzieje chrystianizacji Polski. Jednym z takich miejsc jest bez wątpienia tutejszy, pierwszy kościół chrześcijański.
Świątynia pw. św. Wawrzyńca
Jako poszlakowy dowód na dotarcie do Starej Łomży saskiej misji chrystianizacyjnej może być wezwanie św. Wawrzyńca, ponieważ kościoły i klasztory pod wezwaniem tego wczesnochrześcijańskiego świętego były bardzo popularne w całej Saksonii, szczególnie niedaleko Kwerfurtu i Magdeburga, skąd pochodził, i gdzie uczył się św. Brunon.
Wiązało się to natomiast ze słynną bitwą wojsk Ottona I z koczowniczymi Madziarami na Lechowym Polu w 955 roku, którą wygrali wówczas Niemcy, a która powstrzymała rabunkowe najazdy koczowniczych i pogańskich Węgrów na chrześcijańskie kraje Europy Zachodniej. Bitwa ta miała miejsce w dniu św. Wawrzyńca i stąd też już po zwycięstwie w całej Saksonii, jako wotum dziękczynne powstały wtedy liczne kościoły i klasztory pod wezwaniem tego świętego. Później sascy misjonarze wznosili je w miejscach swoich misji chrystianizacyjnych zarówno w piastowskiej Polsce, jak i na Węgrzech.
Ponadto św. Brunon został wyświęcony na biskupa misyjnego w katedrze biskupiej p.w. św. Wawrzyńca w Merseburgu w Saksonii, skąd najprawdopodobniej po raz pierwszy w roku 1005, przybył do Polski. We wczesnopiastowskiej Polsce wezwanie to nosiła między innymi bazylika chrzcielna w Kałdusie z XI wieku pod Chełmnem oraz najstarsze mazowieckie kościoły w Płocku, Sochaczewie, Sierpcu, Płońsku, Mławie, Sieciechowie i Starej Łomży. Wszystkie te miejsca mogą być więc związane w jakiś sposób z postacią św. Brunona.
Podobne miejsce związane prawdopodobnie również z misją św. Brunona i jego misjonarzy, znajduje się również w centralnej Polsce pomiędzy Piątkiem, a Łęczycą gdzie z kolei w miejscowości Góra św. Małgorzaty, łódzki archeolog Zbigniew Lechowicz przy tutejszym kościele odkopał fundamenty okrągłej, romańskiej budowli, będącej najprawdopodobniej rotundą chrzcielną i miejscem pobytu brunonowej misji.
W związku z tymi spostrzeżeniami można stwierdzić, iż hipoteza istnienia już na początku XI wieku drugiej po Archidiecezji Gnieźnieńskiej piastowskiej metropolii kościelnej, obejmującej głównie tereny zawiślańskie, Ziemię Czerską i Mazowsze, która była tworzona przez Brunona z Kwerfurtu, od podstaw we współpracy z Bolesławem Chrobrym, wymaga dodatkowych naukowych badań i interpretacji.
Święty Brunon z Kwerfurtu
Ten wielki misjonarz czasów ottońskich i piastowskich, który poniósł męczeńską śmierć w 1009 roku w gdzieś na pograniczu piastowskiej Polski, Jaćwieży, Litwy i Prus, zasługuje na szerszą popularyzację wśród polskich czytelników choćby dlatego, iż w tym roku obchodzimy uroczystości milenijne koronacji Bolesława Chrobrego na pierwszego króla naszej Ojczyzny. O ile bowiem znany jest powszechnie żywot, męczeństwo i cuda św. Wojciecha-Adalberta, głównego patrona Polski z czasów wczesnopiastowskich i pierwszego męczennika za wiarę chrześcijańską na naszych ziemiach, o tyle postać św. Brunona i jego dzieło misyjne, jakiego dokonał we wczesnopiastowskiej Polsce, poza wąskim tylko kręgiem polskich historyków wczesnego średniowiecza i kilkoma miejscami jego kultu, są praktycznie w ogóle nie znane.
Przypadająca milenijna rocznica, staje się doskonałą okazją do przypomnienia tego wyjątkowego misjonarza i intelektualisty. Jest to jednocześnie zapowiedź wielu religijnych i naukowych uroczystości, które przybliżą bez wątpienia jego postać i chrystianizacyjne dzieło.
Św. Brunon-Bonifacy oprócz tego, że był po św. Wojciechu-Adalbercie i Pięciu Braciach Męczennikach kolejnym przybyłym z Zachodu Europy na dwór Bolesława Chrobrego misjonarzem, wsławił się w polskiej historii również tym, iż stał się pierwszym udokumentowanym kronikarzem epoki wczesnopiastowskiej działającym bezpośrednio na ziemiach polskich już na początku XI wieku. Do historii polskiej literatury weszły między innymi: jego słynny, napisany w Polsce około roku 1008 w języku łacińskim Drugi żywot św. Wojciecha, Żywot Pięciu Braci Męczenników i List do Henryka II, w którym stanął on, jako rodowity Niemiec po stronie Bolesława Chrobrego, krytykując tym samym niemieckiego króla za jego wojenny sojusz przeciw polskiemu księciu zawarty z pogańskimi Wieletami.
Ta niezwykła wręcz lojalność wobec Chrobrego oraz zaangażowanie Brunona na ówczesnych ziemiach polskich w organizację tutejszej struktury kościelnej, zakonnej i chrystianizacyjnej oraz jego zagranicznych posług dyplomatycznych, każą upatrywać w św. Brunonie głównego kontynuatora zarówno misji św. Wojciecha, jak i wielkich uniwersalistycznych planów zjednoczenia chrześcijańskiej Europy zainicjowanych przez Ottona III i papieża Sylwestra II.
Można tutaj stwierdzić, iż razem z jego męczeńską śmiercią w Prusach oraz późniejszym zaginięciem w ruskim Kijowie innego misjonarza i współpracownika św. Brunona, kołobrzeskiego biskupa Reinberna, którego jako swego posła wysłał tam w roku 1013 Bolesław Chrobry, kończy się też ottońska idea zjednoczonej Europy, której szczytowym punktem był słynny Synod Gnieźnieński w roku 1000. Po przedwczesnej śmierci cesarza Ottona III w roku 1002 i morderstwie dokonanym przez saskich grafów w cesarskim pałacu w Pohlde na Ekkharcie z Miśni, który miał być potencjalnym następcą Ottona III, późniejszej śmierci papieża Sylwestra II i martyrium Pięciu Braci Męczenników w roku 1003, św. Bruno stał się tragicznym kontynuatorem nieudanej wówczas próby pokojowego zjednoczenia europejskich chrześcijan pod patronatem ówczesnego papiestwa i berłem Świętego Cesarstwa Zachodniorzymskiego.
