Okrucieństwo Ochrany. Jak carska policja zastraszała Polki?

Anatomia przeszukania

Mieszkanie po interwencji carskiej policji wyglądało jak po huraganie. Meble przewrócone, obicia pocięte, zawartość szaf wysypana na podłogę. Funkcjonariusze nie szukali niczego konkretnego – niszczyli metodycznie, systematycznie. To nie było przeszukanie, to była demonstracja siły.

Szczerbińska weszła w pułapkę zastawioną właśnie na nią. Zarządzała nielegalnymi składami broni Polskiej Partii Socjalistycznej, szukała zatrzymanego kuriera. Policjanci czekali, znając jej planowany ruch. Wiedza operacyjna Ochrany była imponująca – infiltracja ruchu niepodległościowego była głęboka.

Chaos w przeszukanym mieszkaniu miał wymiar psychologiczny. Pokazywał, że nic nie jest prywatne, nic bezpieczne. Władza może zniszczyć twoje życie równie łatwo, jak rozcina poduszki w poszukiwaniu ukrytych dokumentów. Tego typu taktyka miała paraliżować opór już przed rozpoczęciem przesłuchania.

Strategia udawanej naiwności

Szczerbińska przyjęła rolę korepetytorki francuskiego, przypadkowo trafiającej pod niewłaściwy adres. Komisarz nie kupował tej wersji, ale nie miał dowodów. Przesłuchanie zamieniało się w grę pozorów – obie strony wiedziały, że druga kłamie, ale żadna nie mogła tego udowodnić.

Pytania zadawane były krzykliwie, agresywnie. Komisarz liczył, że presja złamie opór. "Przecież pani nie jest dzieckiem" – to nie była konwersacja, to była próba zdominowania. Szczerbińska milczała konsekwentnie, wiedząc, że każde słowo może stać się dowodem.

Ta taktyka milczenia wymagała niezwykłej odporności psychicznej. Łatwiej było coś powiedzieć, cokolwiek, byle zakończyć przesłuchanie. Ale doświadczone aktywistki rozumiały mechanikę śledztwa – pierwsza przyznanie otwiera drogę do dalszych pytań, a każdy szczegół może pogrążyć współpracowników.

Maszyna upokorzenia

Areszt przy ulicy Daniłowiczowskiej funkcjonował jako narzędzie demoralizacji. Warunki były celowo nieludzkie. Cela przepełniona, zapach moczu z wspólnej ubikacji, gorąca woda zamiast jedzenia. Mycie w lodowatej wodzie, brak prywatności. Każdy element miał łamać godność.

Szczerbińska dzieliła celę z prostytutkami, złodziejkami, kryminalistkami – kobietami, które określała jako "społeczne męty". To nie było przypadkowe grupowanie więźniarek. Ochrana świadomie mieszała polityczne z kryminalnymi, licząc na konflikty i wzajemną wrogość. Solidarność była trudniejsza, gdy współwięźniarki budziły odrazę.

Nocne przesłuchania o drugiej w nocy. Strażnicy przychodzili po aresztantki, gdy te wreszcie zapadały w niespokojny sen. Świadome pozbawianie snu było metodą tortur – chroniczne zmęczenie osłabia opór psychiczny, utrudnia logiczne myślenie, ułatwia manipulację.

Za ścianami słychać było krzyki torturowanych. Czy to prawdziwe tortury, czy inscenizacja dla zastraszenia? Pewnie obie rzeczy jednocześnie. Szczerbińska wychodziła na przesłuchania w półprzytomnym stanie, nie przez pobicie, lecz przez wyczerpanie i strach.

Pawiak jako ulga

Paradoksalnie więzienie na Pawiaku oferowało lepsze warunki niż areszt śledczy. Kilkuosobowe cele, meble, pół godziny spaceru dziennie, dostęp do książek. To nie była humanitarność – to była inna faza systemu represji.

W Pawiaku przebywały już skazane lub czekające na proces. Presja przesłuchań ustała, niepewność zmniejszyła się. Ale terror psychiczny trwał – aresztantki nie wiedziały, kto zostanie postawiony przed sądem, jakie zarzuty usłyszą, jakie wyroki otrzymają.

System był precyzyjnie zaprojektowany. Pierwsza faza – brutalne przesłuchania w Daniłowiczowskiej, mające wymusić zeznania. Druga faza – Pawiak, gdzie warunki poprawiały się, ale niepewność trwała. Każdy etap miał swój cel w łamaniu oporu.

Szczerbińska przetrwała trzy tygodnie intensywnych przesłuchań bez złamania konsekwentnego milczenia. Nie wszyscy mieli tę siłę. Wielu ulegało, wydawało nazwiska, pogrążało towarzyszy. Jej pamietniki dokumentują atmosferę terroru – nie tylko fizycznego, ale przede wszystkim psychologicznego. Carska Ochrana doskonale rozumiała, że strach skuteczniej niż przemoc wymusza współpracę.