PEWEX, czyli luksus w czasach PRL: Niektóre rzeczy można było kupić tylko tam

Kto pamięta dreszcz emocji związany z przekraczaniem progu sklepu Pewex? To nie był zwyczajny sklep, ale - w rzeczywistości PRL - zakupowy raj, pełen kolorowych zachodnich produktów.

Pewex był przedsiębiorstwem państwowym, prowadzącym sieć sklepów i kiosków walutowych. Począwszy od 1972 roku, kiedy powstał, był jednym z nielicznych dostawców rzeczy z Zachodu. Sprzedawał nie tylko towary luksusowe, ale w gospodarce PRL-owskiego niedoboru za luksus mógł uchodzić błyszczyk do ust czy jeansy Lewisa. W sklepach Pewex były nie tylko kosmetyki, alkohole, sprzęt elektroniczny, ale można było tam kupić nawet samochód.

Pewex w całej Polsce liczył sobie trochę ponad 800 sklepów. Pewex sprzedawał swoje dobra w systemie "duty free", co oznaczało, że na towary nie było nałożone cło - dzięki temu były tańsze niż towary za granicą. Jednak, by cokolwiek kupić w Pewexie, trzeba było mieć dolary. Jeżeli ktoś nie miał amerykańskiej waluty, mógł ja nabyć w przysklepowym kiosku walutowym.

Drugą siecią sklepów dla posiadaczy twardej waluty była Baltona, przeznaczona dla marynarzy i rybaków. W obu tych sieciach można było za walutę bądź za bony kupić najbardziej poszukiwane, zarówno importowane, jak i krajowe towary. W sieci PEWEX sprzedawane były np. samochody.

Podstawowym celem istnienia Pewexu było dążenie władzy do wydostania dolarów od obywateli. Skupowano je w ten sposób z tzw. drugiego obiegu. Pewex służył przede wszystkim jako narzędzie, ułatwiające przejmowanie przez państwo deficytowych w okresie PRL walut wymienialnych, przywożonych przez obywateli pracujących za granicą, albo przysyłanych w darach przez krewnych.

Polacy, którzy mieli dewizy, jeśli nie chcieli ich trzymać w domu, składali je w banku PKO na kontach walutowych. Jeśli chcieli wypłacić swoje środki, zamiast dolarów dostawali ekwiwalent w bonach. I nimi mogli płacić za zakupy w „Peweksie”.
Kto nie miał takich źródeł, mógł się zaopatrzyć w dolary u koników, czyli tzw. cinkciarzy, których pełno było pod każdym Pewexem. Nie było to legalne, ale powszechne.
Pewex zajmował się także eksportem wewnętrznym - zamiast eksportować towary za "żelazną kurtynę", sprzedawano je w kraju, ale za... dewizy. Dotyczyło to produktów powszechnie poszukiwanych, trudno dostępnych lub wręcz niemożliwych do zdobycia na krajowym rynku. Przykładowo, duże AGD, takie jak pralki czy lodówki były trudno dostępne, albo auta: osiągalne były jedynie na przydział, po długim okresie oczekiwania.

W sklepach Pewex do kupienia były produkty i dobra, których nigdzie indziej w kraju nie można było dostać. To powodowało, że zakupy w Peweksie stawały się luksusowe. I wtedy chciano podążać za modą. Jeansy Levi's czy sztruksy Wrangler były obiektem pożądania. Kto nie pamięta szynki konserwowej w słynnych czerwonych puszkach z Krakusa albo pachnących gum Donald z historyjkami w środku?

Pewex oferował spragnionym konsumentom coca-colę, piwo w puszkach, kawę, zagraniczne alkohole (koniaki i whisky), ale i polską wódkę, papierosy, salami, sardynki i ślimaki w puszkach, owoce egzotyczne, oryginalne jeansy i inne ubrania, kosmetyki, zabawki: klocki Lego, resoraki firmy Matchbox, lalki Barbie, gumy do żucia z Kaczorem Donaldem, elektronikę, w tym odtwarzacze wideo oraz konsole i komputery Atari, sprzęt RTV.

Oto ówczesne obiekty pożądania, dostępne od ręki w Pewexie:

• odzież (m.in. oryginalne dżinsy)
• markowy alkohol i papierosy
• urządzenia AGD i RTV (m.in. walkmany, wieże stereo)
• zabawki (klocki LEGO, samochodziki Matchbox)
• kosmetyki znanych firm
• perfumy
• zegarki
• materiały budowlane
• gumę do żucia Donald
• owoce egzotyczne
• Coca-Colę
• środki antykoncepcyjne
• samochody bez przydziału

Sklepy Pewex nie wytrzymały rynkowej konkurencji z początku lat 90. XX w. i zniknęły z polskich miast. Co i tak nie zmienia faktu, że Pewex to chyba najbardziej rozpoznawalna marka z czasów PRL. Wywołuje nostalgię i kojarzy się z luksusem, bo w czasach PRL uchodził za ekskluzywny sklep dla wybranych.