Podbijał i palił. Kim był najgroźniejszy król Asyrii?

Okres kryzysu i niepokoju

W latach 50. i 40. IX wieku p.n.e. armie asyryjskie zaczęły docierać dalej niż kiedykolwiek wcześniej. Na wschodzie przekroczyły góry Zagros, na zachodzie przeniknęły do środkowej Anatolii. Lokalni mieszkańcy stanęli w obliczu nieprzepartej siły i można by sądzić, że królestwo asyryjskie znalazło się na dobrej drodze do stania się wiodącą potęgą.

Niemniej szeroko zakrojone podboje nie zostały umocnione, a z czasem oficerowie dowodzący asyryjskimi wojskami zasmakowali w poczuciu władzy, osłabiając w ten sposób kontrolę korony.

Wewnętrzne niepokoje i wojna domowa, do której doszło w latach 20. IX wieku p.n.e., zapoczątkowały trwający kilkadziesiąt lat okres, kiedy to pozycja asyryjskich władców znacznie osłabła na rzecz innych wpływowych osobistości. Do połowy VIII wieku p.n.e. królestwo wkroczyło w okres kryzysu i niepokoju. Był to jednak także punkt zwrotny dla Asyrii i zapowiedź dalszego marszu ku wielkości.

Początek rządów Salmanasara III

Syn Aszurnasirpala II, Salmanasar III (858–824 p.n.e.), wniósł sporo ożywienia do sprawy asyryjskiej, gdy wstąpił na tron po śmierci ojca. Przez ponad trzy dziesięciolecia jego władzy armie przeprowadziły ponad trzydzieści kampanii wojennych.

W 856 roku p.n.e. Salmanasar zajął królestwo Bit-Adini i jego stolicę Til-Barsip. Znajdowała się tam ważna przeprawa rzeczna na szlaku do Morza Śródziemnego. TilBarsip było ostatnim ważnym ośrodkiem aramejskiego oporu przeciw Asyrii na wschód od Eufratu. Salmanasar nazwał miasto swoim imieniem Kar-Salmanu-aszared, czyli Emporium Salmanasara, i zbudował tam nowy, duży pałac, z którego korzystali także późniejsi królowie Asyrii, oraz osiedlił populację rdzennych Asyryjczyków w tym mieście.

Inne miasta na terytorium Bit-Adini również zostały przemianowane i zasiedlone przez asyryjskich kolonistów. Program celowej asyrianizacji był prawdopodobnie próbą umocnienia kontroli nad strategicznie ważnym obszarem.

Podboje władcy

Jednym z miast tak przekształconych było Nappigi położone kilka kilometrów na zachód od Eufratu, które Salmanasar przemianował na Lita-Aszur (Moc Aszura). Nappigi może być identyfikowane z późniejszym grecko-syryjskim miastem Bambyke, dzisiejszym Manbidżem w Syrii. W starożytności, kiedy było znane jako Hierapolis, Święte Miasto, w Bambyke znajdowało się słynne sanktuarium poświęcone potężnemu bóstwu znanemu jako Syryjska Bogini.

Grecka relacja sporządzona przez mówcę i satyryka z II wieku n.e., Lukiana z Samosat, opisuje dość szczegółowo świątynię i odbywające się w niej obrządki. Wspomina na przykład o strzegących wejścia gigantycznych filarach w kształcie penisów. Dwa razy do roku wspinano się na nie na pamiątkę ocalenia ludzkości przed wielkim potopem i kapłan pozostawał na ich szczycie przez siedem dni. Szczególnie godne uwagi są wzmianki Lukiana, jakoby świątynia nosiła liczne cechy asyryjskie. Jeśli jego relacja nie jest całkowicie fikcyjna, skazywałoby to, że zapoczątkowany przez Salmanasara projekt asyrianizacji miasta Nappigi miał rzeczywiście długotrwałe skutki.

Niemniej sposób, w jaki Salmanasar III potraktował Bit-Adini i miasta tego kraju, był dla niego nietypowy. Utworzenie jednorodności kulturowej i politycznej na ściśle określonym terytorium pozostającym pod całkowitą kontrolą Asyrii nie będzie jednak głównym celem przez większość jego panowania.

W przeciwieństwie do ojca Salmanasar prowadził liczne kampanie wojskowe daleko poza tradycyjnymi granicami Asyrii. Król operował w rejonie doliny górnego Eufratu, w zachodniej Syrii, w basenie jezior Wan i Urmia na północy i nawet poza środkowym obszarem gór Zagros. W 836 roku p.n.e. armia asyryjska dotarła aż do Hubuszny na północ od Wrót Cylicyjskich, jednego z najbardziej wysuniętych na zachód miejsc, gdzie wojska Asyrii kiedykolwiek się pojawiły.

Trybutariusze Salmanasara III

Przez cały ten czas Salmanasar nie wykazywał zainteresowania aneksją żadnego z odległych terytoriów, przez które przechodziły jego armie. Starał się raczej uczynić hołdowników z państw, które pokonywał, pozwalając im jednak zachować formalną niezależność. Wydaje się, że przynajmniej część władców klienckich Asyrii aprobowała tak ustanowione relacje, nawet w obrębie własnych sfer władzy.

Luwijskie, fenickie i aramejskie inskrypcje z IX i VIII wieku p.n.e., sporządzone w imieniu królów Sam’al (Zincirli w Turcji) w górach Antytaurus i Hijawy/Que w Cylicji, wyrażają się pozytywnie o asyryjskich zwierzchnikach, wobec których ci władcy czuli się zobowiązani. Przywołują rodzicielską troskę, a nawet miłość rzekomo okazaną przez Asyryjczyków i chwalą łączenie się lokalnych dynastii z asyryjską rodziną królewską. Bar-rakib z Sam’al posuwa się nawet do stwierdzenia, i to z wyraźną dumą, że "biegł przy kole" rydwanu asyryjskiego króla "wraz z wieloma innymi królami".

Większość kampanii Salmanasara III była ukierunkowana na Lewant. Jego armie regularnie przekraczały Eufrat i zbierały daninę od potężnych i zamożnych królestw, jak Sam’al, Patina, Bit-Agusi, Aleppo i Karkemisz. Jeśli ufać inskrypcjom Salmanasara, ten trybut był często ekstremalnie duży. Król Qalparunda z Patiny wysłał królowi między innymi: "3 talenty złota, 100 talentów srebra i 1000 mis z brązu", czyli około 60 razy więcej złota, 855 razy więcej srebra i 25 razy więcej brązu, niż dziadek Salmanasara, Tukulti-Ninurta II, otrzymał kiedyś od Mudady z Sirqu.

Bitwa pod Karkarem i jej skutki

Jednak nie wszystkie działania Asyryjczyków na Bliskim Wschodzie kończyły się sukcesem. W 853 roku p.n.e. wpływowy król Damaszku Hadadezer wraz z władcą Hamat (współczesna Hama w Syrii) utworzył sojusz skupiający aż dwunastu ważnych władców Lewantu i stoczył zaciętą bitwę z wojskami asyryjskimi pod Karkarem nad rzeką Orontes. Salmanasar w słynnej inskrypcji stwierdził, że odniósł tam wielkie zwycięstwo, "wypełniając rzekę Orontes ciałami" zabitych wrogów. Niemniej w kolejnych latach wojska asyryjskie stoczyły z Hadadezerem jeszcze co najmniej sześć bitew, co dowodzi, że bitwa pod Karkarem nie zapewniła Asyrii hegemonii w regionie.

Owa antyasyryjska koalicja pod Karkarem obejmowała Achaba, króla Izraela, i Gindibu, króla Arabów. Według Salmanasara III ten pierwszy wystawił 200 rydwanów i 10 tysięcy wojowników, drugi – 1000 wielbłądów. Są to najwcześniejsze wzmianki nazwanych z imienia władców izraelskich i arabskich w historii. Warto odnotować, biorąc pod uwagę współczesne napięcia pomiędzy Państwem Izrael i światem arabskim, że wspólnie pojawiając się po raz pierwszy na scenie dziejów, walczą jako sojusznicy ramię w ramię.

Lata po Karkarze Jehu, nowy król Izraela, który wstąpił na tron w wyniku krwawego zamachu stanu, przyniósł Salmanasarowi III w ramach hołdu złoto, srebro i różne cenne naczynia. Przedstawienie na Czarnym Obelisku Salmanasara z Kalhu ukazujące Jehu padającego na twarz przed asyryjskim królem jest kolejnym "pierwszym" w historii: tym razem pierwszym przedstawieniem władcy Izraela w sztuce. Takimi daninami i gestami uległości, jak ten wyobrażony na Czarnym Obelisku, wiele krajów Lewantu, nie tylko Izrael, starało się oddalić od siebie groźbę asyryjskich ataków w przyszłości.

Skłonny do wykraczania poza tradycyjne granice Asyrii Salmanasar III wtrącał się także do polityki babilońskiej. Interweniował po stronie tamtejszego króla, Marduk-zakir-szumiego, pomagając mu stłumić bunt wzniecony przez jednego z jego braci. Salmanasar odwiedził wiele babilońskich świątyń i walczył z chaldejskimi wrogami Marduk-zakir-szumiego na południu Mezopotamii.

W Kalhu Salmanasar upamiętnił dobre relacje z babilońskim władcą na reliefie wyrzeźbionym na kamiennej podstawie swojego tronu. Relief przedstawia obu królów ściskających sobie dłonie. Przynajmniej na chwilę napięcie między Asyrią a Babilonią zostało rozładowane.