Polski władca na tronie carów? Historia niewykorzystanej szansy

Czapka Monomacha to jedno z najważniejszych insygniów władzy carskiej w Rosji. Jej historia sięga końca XIII lub początku XIV wieku, a według legendy miała być darem od cesarza bizantyjskiego Konstantyna IX Monomacha dla jego wnuka, księcia kijowskiego Włodzimierza II Monomacha.

W rzeczywistości najprawdopodobniej została wykonana w Złotej Ordzie i przekazana Moskwie przez chana Ozbega. Po raz pierwszy jako insygnium intronizacyjne użył jej Iwan III Srogi w 1498 roku, a od koronacji Iwana IV Groźnego w 1547 roku czapka Monomacha stała się oficjalną koroną carów Rosji. Zdobiona złotem, futrem sobolowym, perłami i kamieniami szlachetnymi, była symbolem ciągłości władzy i legitymacji moskiewskich władców aż do czasów Piotra Wielkiego, który zastąpił ją nową koroną cesarską.

Początek XVII wieku to czas tzw. Wielkiej Smuty w Rosji – okresu chaosu, walk o władzę i interwencji zewnętrznych. Po śmierci cara Borysa Godunowa i krótkotrwałych rządach Dymitra Samozwańca, tron moskiewski objął Wasyl Szujski.

Jednak jego władza była słaba i nieakceptowana przez wielu bojarów. W 1610 roku, po klęsce wojsk rosyjskich pod Kłuszynem, hetman Stanisław Żółkiewski wkroczył do Moskwy, a bojarzy – w obliczu bezsilności Szujskiego – zaproponowali koronę carską polskiemu królewiczowi Władysławowi Wazie, synowi Zygmunta III Wazy.

Układ zawarty przez Żółkiewskiego z bojarami przewidywał, że Władysław obejmie tron pod warunkiem przyjęcia prawosławia, zagwarantowania przywilejów Cerkwi i duchowieństwa oraz poszanowania tradycji rosyjskich. Dodatkowo zabroniono obsadzania urzędów Polakami i zezwolono na budowę kościoła katolickiego wyłącznie dla polskich i litewskich mieszkańców Moskwy.

To miało być przypieczętowanie unii Polski i Rosji oraz początek trwałego przymierza między obu państwami.

Kluczowym momentem był jednak sprzeciw Zygmunta III Wazy, który nie chciał, by jego syn przyjął prawosławie i został carem na warunkach bojarów. Król Polski sam aspirował do tronu moskiewskiego i dążył do podporządkowania Rosji katolicyzmowi oraz własnej dynastii. Zamiast pozwolić Władysławowi na koronację zgodnie z ustaleniami, Zygmunt próbował narzucić własne warunki, co spotkało się z oporem zarówno bojarów, jak i ludności Moskwy.

W efekcie, choć Polacy utrzymywali kontrolę nad Moskwą przez kilkanaście miesięcy, Władysław nigdy nie został oficjalnie koronowany czapką Monomacha. Z czasem nastroje antykatolickie i antypolskie w stolicy narastały, a okupacja zakończyła się powstaniem i wyparciem polskiego garnizonu z Kremla.

Próba stworzenia polsko-rosyjskiego imperium zakończyła się niepowodzeniem, a na tronie carów w 1613 roku zasiadła nowa dynastia Romanowów.

Jednym z głównych powodów fiaska projektu unii była kwestia wyznaniowa. Bojarzy i rosyjskie duchowieństwo domagali się, by Władysław przeszedł na prawosławie, co miało zagwarantować ciągłość tradycji i legitymizację jego władzy.

Zygmunt III Waza, gorliwy katolik, nie zgadzał się na ten warunek, obawiając się utraty wpływów Kościoła katolickiego i osłabienia pozycji dynastii Wazów w Europie. Brak kompromisu w tej sprawie stał się przeszkodą nie do pokonania.

Dodatkowo, Polacy nie potrafili zdobyć trwałego poparcia rosyjskiej elity. Próby narzucenia polskich urzędników i żołnierzy, a także nieumiejętność zrozumienia rosyjskich realiów politycznych i społecznych, pogłębiały niechęć do okupantów. Władysław, choć formalnie nosił tytuł cara do 1635 roku, nigdy nie zasiadł na tronie w Moskwie, a jego panowanie pozostało tylko zapisem w dokumentach i politycznych deklaracjach.

Nieudana próba objęcia tronu moskiewskiego przez Władysława Wazę miała dalekosiężne konsekwencje. Zamiast unii polsko-rosyjskiej powstała nowa, silna dynastia Romanowów, która w przyszłości przyczyniła się do rozbiorów Polski. Dla Rzeczypospolitej była to utracona szansa na stworzenie największego państwa w Europie Środkowo-Wschodniej, zdolnego przeciwstawić się zarówno Szwecji, jak i Imperium Osmańskiemu.