Tego raka zauważysz gołym okiem. Czerniak – jak go rozpoznać? Zapamiętaj 5 liter, które mogą uratować życie

Tego raka widać gołym okiem. Mimo to czerniak wykrywany jest zbyt późno

Czerniak to złośliwy nowotwór, który wywodzi się z melanocytów – komórek barwnikowych wytwarzających melaninę. Melanina to z kolei pigment, który sprawia, że skóra ciemnieje pod wpływem promieniowania ultrafioletowego (UV). W ten sposób skóra broni się przed niszczycielskim działaniem tego promieniowania. Czerniak zwykle tworzy się właśnie na skórze, ale może też powstać na powierzchni oka, błonie śluzowej czy paznokciach. W każdym przypadku jest on jednak dobrze widoczny, bo nie jest umiejscowiony wewnątrz ciała, ale na zewnątrz.

W Polsce każdego roku diagnozuje się około 50 tys. nowych przypadków raka skóry, z czego ponad 4 tys. to czerniaki. Niepokojący jest fakt, że u 1300-1400 pacjentów czerniak wykrywany jest już w zaawansowanym stadium regionalnym lub z przerzutami. Dane z "Raportu Otwarcia” Narodowej Strategii Onkologicznej wyraźnie wskazują na stały wzrost zachorowalności na czerniaka, z jedynym niewielkim spadkiem w 2020 roku, prawdopodobnie związanym z pandemią COVID-19 i utrudnionym dostępem do dermatologów.

Rodzi się pytanie, czy ten trend wynika z wciąż niewystarczającej świadomości na temat czerniaka i niedostatecznej ochrony przed słońcem? Czy może przyczyną jest utrzymująca się moda na opaleniznę i celowe, intensywne narażanie się na promieniowanie UV? A może wręcz przeciwnie – większa wiedza społeczeństwa skłania do przestrzegania zasad profilaktyki wtórnej i regularnych kontroli znamion u specjalistów, co od 2022 roku jest ułatwione dzięki bezpłatnym badaniom oferowanym przez Akademię Czerniaka w ramach kampanii "Cała Polska sprawdza znamiona” i "Dni Świadomości Czerniaka”, co przekłada się na wyższą wykrywalność?

Niewątpliwie edukacja w zakresie profilaktyki nowotworów skóry pozostaje kluczowa, zgodnie z zasadą "lepiej zapobiegać niż leczyć”. Optymistyczne wieści napływają natomiast z obszaru leczenia. Wskaźniki przeżywalności w Polsce wyraźnie rosną, co prawdopodobnie jest efektem dostępności nowoczesnych programów lekowych. Istotne znaczenie ma również diagnozowanie czerniaków we wczesnych stadiach zaawansowania, co jest możliwe dzięki podnoszeniu świadomości na temat profilaktyki wtórnej, czemu od lat aktywnie poświęca się Akademia Czerniaka.

– [...] bardzo byśmy chcieli, żeby tych chorych było jak najmniej, a problem czerniaka rozwiązywany był już na poziomie właściwej profilaktyki. Realia wyglądają jednak inaczej, dlatego razem z Akademią Czerniaka już od kilkunastu lat edukujemy społeczeństwo nie tylko na temat tego, jak zmniejszyć ryzyko rozwoju czerniaka, ale też, jak go rozpoznać i właściwie i szybko zareagować. [...] czerniak to jedyny nowotwór, który rozwija się dosłownie przed naszymi oczami. Podkreślamy to właśnie teraz, podczas 14. już edycji Tygodnia Świadomości Czerniaka – przekonuje prof. dr hab. med. Piotr Rutkowski, Kierownik Kliniki Nowotworów Tkanek Miękkich, Kości i Czerniaków, Pełnomocnik Dyrektora ds. Narodowej Strategii Onkologicznej i Badań Klinicznych, Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie – Państwowy Instytut Badawczy Warszawa, Przewodniczący Zespołu Ministra Zdrowia ds. Narodowej Strategii Onkologicznej, Przewodniczący Polskiego Towarzystwa Onkologicznego, Przewodniczący Rady Agencji Badań Medycznych, Przewodniczący Rady Naukowej Akademii Czerniaka.

Najważniejsza jest profilaktyka. Jak chronić się przed rakiem skóry?

Biorąc pod uwagę powszechny w populacji polskiej niski fototyp skóry (I lub II), charakteryzujący się jasną karnacją, blond lub rudymi włosami, częstym występowaniem piegów oraz dużą podatnością na oparzenia słoneczne przy jednoczesnej ograniczonej zdolności do opalania, Polacy znajdują się w grupie podwyższonego ryzyka zachorowania na czerniaka.

Istotnym czynnikiem przyczyniającym się do rozwoju tego nowotworu jest również historia oparzeń słonecznych, będąca konsekwencją ekspozycji na promieniowanie ultrafioletowe, zarówno pochodzenia naturalnego (słonecznego), jak i sztucznego (emitowanego przez solaria). Na szczęście, dzięki dogłębnemu zrozumieniu etiologii czerniaka, zidentyfikowano skuteczne i, co kluczowe, łatwe do wdrożenia metody profilaktyki, które mogą być stosowane przez osoby w każdym wieku – od najmłodszych, poprzez dorosłych, aż po seniorów.

– Prawdą jest, że czerniaki najczęściej diagnozowane są u osób dojrzałych, które zwykle nieprawidłowo chroniły swoją skórę przed słońcem, lub też nie robiły tego wcale. To naturalna konsekwencja nagromadzonych przez lata uszkodzeń skóry, objawiająca się w postaci nowotworu i to bardzo groźnego, jeśli jest to właśnie czerniak. Jednak nic straconego, ponieważ jego wczesne rozpoznanie daje ogromne wręcz szanse na pełne wyleczenie pacjenta. Właśnie dlatego tak ważna jest regularna kontrola swoich znamion prowadzona samodzielnie, przez każdego, oraz konsultacje u lekarza dermatologa, który za pomocą dermatoskopu może szybko i bezboleśnie dla pacjenta obejrzeć jego znamiona w dużym powiększeniu – wyjaśnia prof. dr hab. n med. Grażyna Kamińska-Winciorek, Kierownik Zespołu ds. Raka i Czerniaka Skóry w Narodowym Instytucie Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie – Państwowym Instytucie Badawczym, Oddział w Gliwicach, Przewodnicząca Sekcji Dermoskopii i Innych Technik Obrazowania Skóry Polskiego Towarzystwa Dermatologii.

Po czym poznać, że to czerniak? ABCDE czerniaka – 5 liter, które ratują życie

Niezależnie od ilości posiadanych znamion, regularna ich obserwacja jest niezwykle ważna, by zwiększyć szanse na życie w dobrym zdrowiu. Czerniak, w przeciwieństwie do wielu innych nowotworów, rozwija się na powierzchni skóry, dzięki czemu możesz go zobaczyć gołym okiem. Wczesne wykrycie niepokojących zmian i szybka reakcja mają kluczowe znaczenie dla skuteczności leczenia.

– Znajomość własnych znamion, pozwalająca zauważyć różnicę w ich wyglądzie, w wyniku rozwoju nowotworu, czy też regularne kontrole u dermatologa lub chirurga onkologa obowiązują wszystkich, bez względu na wiek, płeć, wykonywany zawód czy posiadane hobby. I choć niektóre grupy mają większe predyspozycje do rozwoju czerniaka, tak naprawdę może on dosięgnąć wszystkich – wyjaśnia prof. Rutkowski.

W początkowym stadium czerniaka często wystarczy wycięcie zmiany. Jak zatem rozpoznać potencjalne zagrożenie? Jakie cechy znamion powinny wzbudzić twój niepokój i skłonić do konsultacji z dermatologiem lub chirurgiem onkologiem? Pomocna w tym jest zasada ABCDE czerniaka – pięć liter, które mogą uratować życie!

• A-symetria – znamię „wylewa się” na jedną stronę,
• B-rzegi poszarpane – brzegi znamienia są nierówne, nie są gładkie, a zmiana nie jest nie jest okrągła/owalna,
• C-zarny, czerwony – ma niejednolity kolor,
• D-uży rozmiar – znamię ma wielkość powyżej 5-6 mm,
• E-wolucja – znamię, które w krótkim czasie zmieniło się, powiększyło, uwypukliło ponad powierzchnię skóry, swędzi, pęka, piecze lub wokół niego pojawiło się kilka nowych zmian.

– Mówimy też o tzw. kryterium F (feeling), czyli to, co czuje pacjent. Jeżeli przychodzi do nas i mówi, że ta zmiana mu się nie podoba, że go swędzi, że czuje pieczenie, pobolewanie, ja nigdy nie ignoruję takich zmian, zawsze proszę, żeby pacjent wyciął tą zmianę chirurgicznie – podkreśla prof. Grażyna Kamińska-Winciorek.

– Czerniak jest jednym z najzłośliwszych nowotworów skóry, ale jest też nowotworem, który jesteśmy sami w stanie wykryć i sami go znaleźć na naszej skórze czy błonach śluzowych. Zazwyczaj jest czarną plamką, brązowym czy różowym guzkiem, zmianą, która ulega szybkiemu powiększeniu, nagle wyrasta jak „grzyb po deszczu”, może być też biała, bo czerniak nie zawsze jest czarny. Ale pamiętajmy, że czerniak, który jest wcześnie uchwycony będzie wycięty chirurgicznie w całości – to postępowanie daje nam szanse na 100 proc. wyleczenie pacjenta. Oczywiście, wszystko zależy od stopnia zaawansowania tego nowotworu. Jeśli jest czerniakiem tzw. in situ pacjent ma bardzo dobre rokowania – uspokaja prof. Kamińska-Winciorek.

Powstał też edukacyjny spot Akademii Czerniaka „5 liter, które ratują życie!”, w którym Ambasador XIV Tygodnia Świadomości Czerniaka (12-18 maja 2025) – Maciej Kurzajewski, znany polski dziennikarz i prezenter – wskazuje na korzyści wynikające ze znajomości ABCDE czerniaka i stosowania profilaktyki wtórnej tego nowotworu.

Jak uniknąć czerniaka? Poznaj złote zasady ochrony skóry przed nowotworem

Czerniak to nowotwór, którego można uniknąć, stosując się do prostych Złotych Zasad Ochrony Skóry przed promieniowaniem UV.

– Nie należy przy tym oczywiście zapominać o bieżącej ochronie skóry przed promieniowaniem UV, najczęściej słonecznym – na to nigdy nie jest ani za późno ani za wcześnie. Kluczowe jest stosowanie się do podstawowych zasad profilaktyki, które obejmują zarówno stosowanie kremu z wysokim filtrem, i mam tu na myśli minimum SPF 30, jak i noszenie odzieży ochronnej – koszulki z długim rękawem, czapki lub kapelusza oraz okularów z filtrem UV. Takie połączenie zapewnia najlepszą ochronę. Profilaktyka wtórna bowiem zawsze idzie w parze z tą pierwotną – podkreśla prof. Kamińska-Winciorek.

Te wytyczne, obowiązujące przez cały rok, nie tylko latem, znacząco zmniejszają ryzyko jego rozwoju:

• ogranicz ekspozycję na słońce w godzinach największego nasłonecznienia, czyli między 11:00 a 16:00,
• stosuj kremy z wysokim filtrem SPF, minimum 30+, a do twarzy najlepiej SPF 50,
• noś odzież ochronną, taką jak koszulki z długim rękawem, kapelusze i okulary przeciwsłoneczne z filtrem UV,
• unikaj solarium, ponieważ badania wykazały, że korzystanie z niego częściej niż raz w miesiącu zwiększa ryzyko czerniaka o 55 proc., a u osób powyżej 30. roku życia aż o 75 proc.!
• regularnie kontroluj znamiona u dermatologa lub chirurga onkologa przynajmniej raz w roku oraz przeprowadzaj comiesięczne samobadanie skóry. W przypadku zauważenia jakichkolwiek niepokojących zmian lub nowych znamion, niezwłocznie skontaktuj się ze specjalistą.