Żydowskie państwo na stepach. Koczownicy, którzy przyjęli judaizm

Stepowe imperium

Na początku IX wieku, a być może już w drugiej połowie VIII stulecia, Chazarowie kontrolowali ogromne obszary między Morzem Czarnym a Kaspijskim. To turecko-językowe państwo stanowiło pomost między Europą a Azją, dominując na kluczowych szlakach handlowych i militarnych. Przez wieki stepowi władcy musieli radzić sobie z presją wielkich religijnych imperiów swoich czasów.

Z jednej strony napierało na nich Bizancjum z chrześcijaństwem, z drugiej kalifat z islamem. Jednocześnie do Chazarii napływały społeczności żydowskie uciekające przed prześladowaniami. Uchodźcy z Bizancjum i Bliskiego Wschodu osiedlali się w najważniejszych miastach kaganatu, tworząc wpływowe skupiska.

Misjonarze chrześcijańscy i muzułmańscy rywalizowali o pozyskanie chazarskich władców dla swoich religii. Kaganat przez długi czas zachowywał tolerancję wobec różnych wyznań, ale presja zewnętrzna rosła z każdym dziesięcioleciem.

Judaizm jako trzecia droga

Decyzja o przyjęciu judaizmu przez rządzące elity była z każdego punktu widzenia zaskakująca. Nie odpowiadała ani na polityczną dominację Bizancjum, ani na ekspansję islamską. Było to świadome poszukiwanie trzeciej drogi, która miała zagwarantować suwerenność państwa.

Judaizm nie był religią silnej militarnie potęgi w regionie. Był praktycznie neutralny, pozwalając Chazarom uniknąć podporządkowania się którejkolwiek z konkurujących cywilizacji. Elity stepowe zyskały status "ludu księgi", równorzędnego z chrześcijanami i muzułmanami, ale bez konieczności wyboru między dwoma blokami.

Ta strategia pozwoliła kaganacie zachować niezależność ideologiczną. Żadna z wielkich potęg nie mogła rościć sobie praw do dominacji nad państwem, które wybrało religię spoza ich orbity wpływów.

Legenda o władcy Bulanie i jego wizjach

Według najstarszych relacji, szczególnie "Odpowiedzi króla Józefa", proces konwersji zapoczątkował władca o imieniu Bulan. Tradycja chazarska przedstawia go jako męża mądrego, który w nocnych wizjach otrzymał polecenie porzucenia pogaństwa na rzecz monoteizmu. Miał być gotów walczyć nawet z własnymi poddanymi, jeśli nie porzuciliby bałwochwalstwa.

Jednak rzeczywistość była znacznie bardziej skomplikowana niż sugeruje legenda. Bulan najpierw wygnał z kraju wróżbitów i pogańskich kapłanów. Następnie zorganizował wielką dysputę religijną z udziałem uczonych żydowskich, muzułmańskich i chrześcijańskich.

Władca chciał samodzielnie ocenić, która z wielkich religii monoteistycznych najlepiej odpowiada potrzebom jego państwa. W tej decyzji kluczową rolę odegrali żydowscy kupcy i uchodźcy, którzy już wcześniej osiedlili się w głównych grodach kaganatu.

Organizacja żydowskiego państwa

Ostateczne ugruntowanie judaizmu jako religii państwowej miało miejsce za rządów Obadjasza. Ten władca zbudował synagogi i domy nauki, sprowadził uczonych żydowskich i zadbał o dostarczenie licznych kopii świętych ksiąg. Judaizm w wersji rabinicznej, nie karaimskiej, stał się religią nie tylko dworu, ale całej warstwy rządzącej.

Napływ kolejnych Żydów ze wschodu i południa wzmocnił wpływy judaistyczne w kaganacie. Imigracja przyspieszyła proces konsolidacji żydowskiej tożsamości państwowej. Większość rdzennej ludności nadal praktykował dawne wierzenia lub pozostawała pod wpływem chrześcijan i muzułmanów.

Judaizm stał się przede wszystkim religią elit, administracji i kupców. Nie objął masowo całej populacji kaganatu, ale nadał mu wyraźną tożsamość międzynarodową.

Polityczne kalkulacje czy duchowa przemiana?

Badacze zgodnie twierdzą, że prawdziwe motywy przyjęcia judaizmu można tylko domniemywać. Najważniejszym czynnikiem było prawdopodobnie pragnienie zachowania suwerenności wobec dwóch konkurujących imperiów. Judaizm oferował neutralność bez utraty prestiżu religijnego.

Zarówno chrześcijaństwo, jak i islam miały swoich potężnych protektorów: Bizancjum i kalifat. Przymierze z którąkolwiek z tych potęg oznaczało dependencję polityczną. Chazarowie wybrali judaizm jako sposób na uniknięcie tej pułapki.

Istotna była też rosnąca obecność Żydów w Chazarii oraz ich wpływ na handel, administrację i elity dworskie. Wędrówki uchodźców z różnych krain stworzyły środowisko, w którym judaizm mógł przekroczyć granice lokalnych diaspor i stać się siłą polityczną.

Konsekwencje żydowskiej konwersji

Po oficjalnym przyjęciu judaizmu do kaganatu napływały kolejne fale żydowskich imigrantów. Przybywali z Bliskiego Wschodu, Bizancjum, a nawet z Zachodu, szukając bezpieczeństwa w państwie oficjalnie żydowskim. Choć rdzenni Chazarowie nadal stanowili większość populacji, judaizm na pokolenia stał się istotnym składnikiem tożsamości państwowej.

Sąsiedzi zaczęli określać kaganat mianem "królestwa Izraela". Imigracja społeczności żydowskiej stała się jednym z najważniejszych czynników zmian etnicznych w regionie we wczesnym średniowieczu. Państwo zyskało międzynarodowy charakter i prestiż.

Upadek kaganatu po najeździe księcia Światosława pod koniec X wieku nie zakończył historii chazarskich Żydów. Część z nich dotarła na Krym, do Kaukazu i prawdopodobnie na inne ziemie ruskie, zachowując swoją tożsamość religijną i kulturową.