Déjà vu – błąd pamięci, zdolności parapsychiczne czy wspomnienia z poprzedniego życia?

Déjà vu to pochodzące z języka francuskiego wyrażenie oznaczające dosłownie „już widziane”. Opisuje ono subiektywne wrażenie, że obecna sytuacja została już wcześniej przeżyta, mimo że obiektywnie jest nowa. Zjawisko to od dawna fascynuje zarówno naukowców, jak i laików, a także badaczy zjawisk niewyjaśnionych. 

Jak często występuje?

Badania wskazują, że około 60–80% ludzi doświadcza déjà vu przynajmniej raz w życiu. Zjawisko to jest szczególnie powszechne wśród osób młodych, zwłaszcza w wieku od 15 do 25 lat. 

Krótka historia badań nad déjà vu

Chociaż déjà vu było znane od dawna, jego pierwsze naukowe opracowanie przypisuje się francuskiemu filozofowi i psychologowi Émile Boiracowi, który w 1876 roku użył tego terminu w książce L’Avenir des sciences psychiques. Od tamtej pory fenomen ten stał się przedmiotem badań psychologii, neurologii, a nawet parapsychologii.

Co powoduje déjà vu? Teorie naukowe

Choć dokładne mechanizmy stojące za déjà vu nie są w pełni poznane, istnieje kilka teorii próbujących wyjaśnić to zjawisko:

• błąd pamięci: déjà vu może wynikać z błędu w systemie pamięci, gdy mózg błędnie interpretuje nowe doświadczenie jako znajome;
• konflikt poznawczy: zjawisko może być efektem konfliktu między oczekiwaniami a rzeczywistością, co prowadzi do uczucia fałszywej znajomości;
• podobieństwo do wcześniejszych doświadczeń: déjà vu może być wywołane przez podobieństwo obecnej sytuacji do wcześniejszych doświadczeń, które nie są świadomie pamiętane.

Wpływ zmęczenia, stresu, snu i stylu życia

Niektóre badania sugerują, że déjà vu częściej pojawia się u osób przemęczonych, zestresowanych lub zmagających się z zaburzeniami snu. Niewyspany mózg może gorzej rozróżniać nowe doświadczenia od tych zapisanych w pamięci. Stres natomiast może wzmacniać aktywność obszarów mózgu związanych z pamięcią i emocjami, zwiększając podatność na to zjawisko. Również nieregularny tryb życia, zmiany stref czasowych czy używki mogą podnosić ryzyko wystąpienia déjà vu.

Wyróżnienie różnych rodzajów déjà vu

Choć potocznie mówimy po prostu o déjà vu, badacze wyróżniają kilka jego odmian, zależnie od tego, jakiego aspektu doświadczenia dotyczy. Najczęściej opisuje się trzy główne rodzaje:

• déjà vécu ("już przeżyte”) – intensywne uczucie, że nie tylko widzimy znajomą sytuację, ale także wiemy, co się za chwilę wydarzy, jakbyśmy ją faktycznie wcześniej przeżyli;
• déjà senti (już odczute”) – wrażenie znajomości dotyczące głównie emocji lub myśli, często bardzo ulotne i trudne do opisania;
• déjà visité ("już odwiedzone”) – poczucie, że nowe miejsce wydaje się niezwykle znajome, mimo że nigdy wcześniej tam nie byliśmy.

Te podtypy podkreślają złożoność zjawiska i pokazują, że déjà vu nie ogranicza się wyłącznie do obrazu czy sytuacji, ale może obejmować również uczucia, myśli i przestrzenie.

Znaczenie kulturowe i symboliczne déjà vu

W kulturach wschodnich déjà vu bywa interpretowane jako dowód na istnienie reinkarnacji – wrażenie "już widziane” miałoby być echem wspomnień z poprzednich wcieleń. 

W niektórych nurtach mistycznych i ezoterycznych uznaje się je za znak kontaktu z podświadomością lub "przeciek” między równoległymi rzeczywistościami. 

W popkulturze zachodniej często funkcjonuje jako metafora błędu w symulacji, co spopularyzował film "Matrix”. Chociaż współczesna nauka skupia się na neurobiologicznych wyjaśnieniach, te symboliczne interpretacje wciąż mają duże znaczenie w refleksji nad naturą świadomości.

Współczesne badania

Współczesne badania z wykorzystaniem metod takich jak funkcjonalny rezonans magnetyczny (fMRI) i elektroencefalografia (EEG) pozwoliły zajrzeć w głąb mózgu osób doświadczających déjà vu. Wyniki wskazują, że podczas tego zjawiska aktywują się obszary związane z pamięcią i rozpoznawaniem znajomych bodźców, zwłaszcza przyśrodkowy płat skroniowy, hipokamp i kora śródwęchowa. Co ciekawe, nie odnotowano wzmożonej aktywności struktur odpowiadających za samo kodowanie wspomnień, co sugeruje, że déjà vu może wynikać z błędnego "sygnału” znajomości sytuacji, bez realnego wspomnienia. Odkrycia te wspierają teorię o poznawczym konflikcie między procesami pamięci krótkotrwałej i długotrwałej.

Czy déjà vu jest związane z chorobami neurologicznymi?

W większości przypadków déjà vu jest nieszkodliwe. Jednak może być objawem schorzeń neurologicznych, takich jak:

• padaczka płata skroniowego: déjà vu może występować jako tzw. aura przed napadem epileptycznym;
• migreny z aurą: déjà vu może pojawiać się jako objaw towarzyszący migrenie;
• zaburzenia psychiczne: rzadziej déjà vu może być związane ze schizofrenią lub zaburzeniami lękowymi.

Kiedy warto skonsultować się z lekarzem?

Jeśli déjà vu występuje często, jest intensywne lub towarzyszą mu objawy neurologiczne (utrata przytomności, halucynacje, silne bóle głowy), warto zgłosić się do neurologa lub psychiatry.

Podsumowanie

Déjà vu to powszechne, zazwyczaj nieszkodliwe zjawisko, które wciąż fascynuje naukowców i badaczy. Choć istnieje wiele teorii – od błędów pamięciowych, przez konflikty poznawcze, po wspomnienia z poprzednich wcieleń – żadna nie daje jeszcze pełnej odpowiedzi. W większości przypadków déjà vu nie wymaga leczenia, jednak w połączeniu z innymi objawami może sygnalizować konieczność konsultacji medycznej. Niezależnie od przyczyny, pozostaje fascynującym zjawiskiem, które pobudza wyobraźnię i inspiruje do refleksji nad tajemnicami ludzkiego umysłu.

Bibliografia

1. Brown, A. S. (2004). The déjà vu experience. Psychology Press.
2. Illman, N. A., Butler, C. R., Souchay, C., Moulin, C. J. A., & Kapur, N. (2012). Déjà experiences in temporal lobe epilepsy. Epilepsy Research, 100(2-3), 292–298.
3. O'Connor, A. R., & Moulin, C. J. A. (2010). Recognition without identification, erroneous familiarity, and déjà vu. Current Psychiatry Reports, 12(3), 165–173.
4. Warren-Gash, C., & Zeman, A. Z. J. (2014). Déjà vu. Practical Neurology, 14(5), 318–324.
5. Scientific American. (2014). What Causes Déjà Vu?
6. Verywell Health. (2023). What is Déjà Vu?
7. Wikipedia contributors. Déjà vu. Wikipedia, The Free Encyclopedia.
8. Spatt, J. (2002). Déjà vu: Possible parahippocampal mechanisms. Journal of Neuropsychiatry and Clinical Neurosciences, 14(1), 6-10.