Odebrano nam prawo do snu – Dlaczego system zmusza nas do życia w ciągłym zmęczeniu

Naukowcy nie mają wątpliwości: długi, nieprzerwany sen to jeden z najważniejszych filarów zdrowia.Badania prowadzone przez Matthew Walkera z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley wykazały, że sen wpływa na wszystkie układy organizmu — od immunologicznego po hormonalny. Osoby śpiące mniej niż 7 godzin na dobę mają trzykrotnie większe ryzyko infekcji, a ich mózgi wykazują obniżoną zdolność do zapamiętywania i przetwarzania emocji.

Podczas głębokich faz snu organizm naprawia uszkodzone komórki, reguluje poziom hormonów, usuwa toksyny z mózgu i stabilizuje pracę układu nerwowego. To właśnie wtedy, jak pokazują badania National Institutes of Health, aktywuje się tzw. układ glimfatyczny, odpowiedzialny za „czyszczenie” neuronów z produktów przemiany materii. Krótkie, przerywane noce nie dają tej szansy.

Skoro nauka tak jasno wskazuje, że sen leczy, to dlaczego społeczeństwo uczy nas, by go ograniczać? Wina leży w kulturowej narracji, która od dziesięcioleci utożsamia wartość człowieka z jego wydajnością. Od wczesnej szkoły słyszymy: „wstawaj wcześniej, żeby więcej osiągnąć”. Dorastamy w przekonaniu, że kto śpi długo – przegrywa. Tymczasem chroniczne niewysypianie się staje się nową formą zniewolenia: ludzie zmęczeni są łatwiej sterowalni, mniej refleksyjni i bardziej podatni na sugestie.

Nie przypadkiem wiele korporacji chwali się „kulturą intensywnej pracy”, a media społecznościowe promują styl życia oparty na ciągłej aktywności. Powstaje społeczny mit czujności – przekonanie, że trzeba być „dostępnym” 24 godziny na dobę. Smartfon przy łóżku, maile o północy, powiadomienia o świcie – wszystko to utrwala stan permanentnego napięcia, który z czasem zaburza naturalny rytm dobowy.

Według badań Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) ponad 40% dorosłych w krajach rozwiniętych cierpi na chroniczne niedobory snu. Jeszcze gorzej wypadają statystyki wśród pracowników biurowych i młodych rodziców. Nie jest to już indywidualny problem, ale zjawisko cywilizacyjne.

Paradoksalnie, zamiast temu przeciwdziałać, system wytwarza rozwiązania pozorne: energetyki, kawa, suplementy na koncentrację, aplikacje do „optymalizacji” snu. Wszystko po to, by człowiek mógł funkcjonować dalej w warunkach, które są dla niego biologicznie destrukcyjne. Sen staje się więc towarem – czymś, co trzeba planować, mierzyć i poprawiać, zamiast po prostu doświadczać.

Nie sposób zrzucić winy wyłącznie na system. Współczesny człowiek często sam internalizuje jego mechanizmy. Nawet mając wolny weekend, wielu z nas czuje wewnętrzny przymus działania – lęk, że coś tracimy, jeśli po prostu odpoczywamy. Psycholodzy nazywają to presją samorealizacji, a socjolodzy – kultem zajętości.

To zjawisko ma głębokie konsekwencje: chroniczne napięcie, nadmiar kortyzolu, rozregulowanie rytmu serca, spadek empatii i zdolności do introspekcji. Sen, który mógłby przywrócić równowagę, staje się kolejną „czynnością do wykonania”. I tak kręci się błędne koło: im bardziej zmęczeni, tym mniej świadomi swojego zmęczenia.

W tym kontekście spanie staje się... formą buntu.Zrezygnowanie z nieustannej aktywności to gest przeciwko kulturze pośpiechu. Długi sen nie jest już oznaką lenistwa, lecz odmową uczestnictwa w systemie, który eksploatuje ludzkie ciało i umysł. To powrót do naturalnego rytmu, w którym dzień i noc mają swoje prawa, a człowiek odzyskuje zdolność do odczuwania i refleksji.

Nieprzypadkowo niektóre ruchy „slow life” czy koncepcje mindful living promują świadomy odpoczynek i praktykę „nicnierobienia”. Badania pokazują, że osoby regularnie śpiące 8–9 godzin na dobę wykazują większą odporność psychiczną, lepszą regulację emocji i wyższy poziom empatii. To nie luksus – to biologiczny fundament naszej natury.

Sen jest jednym z ostatnich obszarów, którego nie udało się całkowicie podporządkować rynkowi. Nie można go przyspieszyć, zoptymalizować ani wymusić bez konsekwencji. Można go tylko oddać ciału – tak jak oddychanie, bicie serca czy spokój.Może właśnie dlatego współczesny system go nie znosi: bo przypomina, że jesteśmy ludźmi, nie maszynami.

Możemy więc wstać o świcie, by zdążyć z obowiązkami. Ale możemy też – choćby raz na jakiś czas – pozwolić sobie na sen tak długi, jak potrzebuje go nasze ciało. Nie z lenistwa, lecz z mądrości.

• Walker, M. (2017). Why We Sleep: Unlocking the Power of Sleep and Dreams. Scribner.
• National Institutes of Health. (2019). Brain waste clearance in sleep.
• World Health Organization. (2020). Sleep deprivation and mental health.
• Van Dongen, H. P. A., Dinges, D. F. (2003). Sleep, performance, and circadian rhythms. Progress in Brain Research.
• Horne, J. (2006). Sleepfaring: A Journey Through the Science of Sleep. Oxford University Press.