Raka prostaty można pokonać. Zobacz czym jest badanie PSA

Nowotwory prostaty cechują się najszybszym wzrostem liczby zachorowań, zwłaszcza zauważalnym przyspieszeniem tego trendu w ostatnich dziesięciu latach. Od 2016 roku stanowią one najczęściej diagnozowany nowotwór wśród mężczyzn. Równocześnie obserwuje się stabilizację wskaźnika umieralności oraz wyraźną poprawę przeżywalności pacjentów w minionej dekadzie.

W praktyce klinicznej kluczowe znaczenie ma właściwa kwalifikacja pacjentów do leczenia. Zlokalizowany rak prostaty o niskim stopniu złośliwości zazwyczaj ma łagodny przebieg i nie wymaga natychmiastowej terapii, a jedynie regularnego monitorowania stanu zdrowia chorego.

Z kolei leczenie jest zdecydowanie zalecane w przypadku bardziej agresywnych postaci nowotworu, gdyż w takich sytuacjach ryzyko zgonu znacząco wzrasta i przewyższa prawdopodobieństwo śmierci z powodu innych chorób.

Do głównych czynników etiologicznych raka prostaty należą wiek oraz uwarunkowania genetyczne. Stwierdzono, że ryzyko zachorowania podwaja się, jeśli nowotwór wystąpił u krewnego pierwszego stopnia.

W przypadku, gdy w rodzinie chorowało kilku krewnych, prawdopodobieństwo rozwoju raka prostaty wzrasta nawet od 5 do 11 razy.

Rozpoznanie raka prostaty głównie opiera się na oznaczeniu poziomu antygenu gruczołu krokowego (PSA) razem z badaniem per rectum.

PSA (ang. Prostate-Specific Antygen) to białko powstające w nabłonku gruczołowym stercza, które w niewielkich ilościach przenika do krwiobiegu. W wysokich stężeniach wydzielany jest do nasienia, co powoduje jego upłynnienie. Podwyższone stężenie PSA w surowicy występuję u chorych z łagodnym rozrostem stercza, zapaleniem stercza lub u mężczyzn ze zmianami w gruczole krokowym niemającymi charakteru nowotworu złośliwego.

Obecnie jest dostępnych wiele zestawów diagnostycznych mierzących stężenie PSA w surowicy pacjenta. Poziom PSA działa jak "wskaźnik ryzyka" - im jest wyższy, tym większe prawdopodobieństwo ryzyka raka gruczołu krokowego (tab.1).

Badanie PSA nie zawsze daje jednoznaczne wyniki, dlatego lekarze coraz częściej analizują nie tylko całkowity poziom PSA, ale także jego tzw. frakcje - czyli to, ile PSA występuje we krwi w formie "wolnej" (niezwiązanej z białkami), a ile w formie "związanej". Stosunek tych dwóch wartości, nazywany wskaźnikiem f/t PSA (free/total PSA), pomaga lekarzom lepiej ocenić ryzyko raka prostaty.

U mężczyzn, u których całkowity poziom PSA mieści się w granicach 4-10 ng/ml, a badanie palpacyjne prostaty (DRE) nie wykazuje nieprawidłowości, wskaźnik f/t PSA może dostarczyć dodatkowych, bardzo cennych informacji. Im mniejszy udział wolnego PSA w stosunku do całkowitego, tym większe ryzyko wystąpienia raka prostaty. Badania pokazują, że gdy wskaźnik ten jest niższy niż 0,10, nowotwór wykrywa się nawet u ponad połowy badanych mężczyzn. Dla porównania - jeśli wskaźnik przekracza 0,25, ryzyko nowotworu spada do kilku procent.

Warto jednak pamiętać, że wynik tego badania może być nieco zmienny i zależy od różnych czynników, takich jak sposób przechowywania próbki krwi czy rodzaj użytego testu laboratoryjnego. Na wynik może również wpływać obecność łagodnego przerostu prostaty (BPH), który często występuje u mężczyzn po 50. roku życia.

Na wyniki ma także wpływ przygotowanie pacjenta do badania. Przed pobraniem należy zachować co najmniej przez 48 h wstrzemięźliwość seksualną, unikać intensywnej jazdy na rowerze przez 24-48 godzin. Po zakażeniu dróg moczowych lub po biopsji należy odroczyć badanie PSA co najmniej na 6 tygodni.

Wskaźnik f/t PSA ma największe znaczenie wtedy, gdy całkowity poziom PSA nie przekracza 10 ng/ml. Przy wyższych wartościach PSA, zwłaszcza u mężczyzn z rozpoznanym rakiem prostaty, jego interpretacja nie wnosi już istotnych informacji. Dlatego o tym, czy badanie f/t PSA ma sens w danym przypadku, zawsze powinien zdecydować lekarz urolog.

Regularne badania przesiewowe PSA są szczególnie zalecane w grupach ryzyka, obejmujących mężczyzn powyżej 40. roku życia, osoby z rodzinnym obciążeniem rakiem prostaty oraz nosicieli mutacji genetycznych BRCA1 i BRCA2.

Interpretacja wyników PSA wymaga kompleksowej oceny lekarskiej, często w połączeniu z badaniem per rectum (DRE), ultrasonografią przezodbytniczą (TRUS) lub rezonansem magnetycznym prostaty (MRI).

Częstotliwość badań PSA powinna być dostosowana indywidualnie - nie istnieje jeden uniwersalny schemat odpowiedni dla wszystkich mężczyzn. Obecne wytyczne odchodzą od corocznych testów na rzecz interwałów zależnych od wieku, wyjściowego PSA i całkowitego ryzyka raka prostaty.

Najwięcej korzyści z monitorowania PSA obserwuje się u mężczyzn w wieku 55-69 lat, dlatego właśnie w tym przedziale wiekowym zaleca się regularne badania kontrolne, o ile pacjent jest dobrze poinformowany o potencjalnych korzyściach i ryzykach.

U mężczyzn poniżej 50 r.ż., bez obciążonego wywiadu rodzinnego i o niskim PSA, badania przesiewowe nie są rutynowo zalecane, ale jednorazowe oznaczenie bazowe PSA między 40. a 45. rokiem życia może być pomocne do oceny indywidualnego ryzyka.

U mężczyzn powyżej 70 r.ż. rutynowe testy zwykle nie przynoszą korzyści i często prowadzą do nadrozpoznania; wyjątek stanowią osoby w bardzo dobrym stanie ogólnym, z przewidywaną długością życia ponad 10 lat i wysokim ryzykiem genetycznym.

W praktyce klinicznej:

• przy PSA <1,5 ng/ml kontrola co 4-5 lat,
• przy PSA 1,5-3,0 ng/ml co 2-3 lata,
• przy PSA >3,0 ng/ml - częściej, zwykle po 6-12 miesiącach, z możliwością rozszerzenia diagnostyki.

Takie postępowanie pozwala zmniejszyć liczbę niepotrzebnych badań, a jednocześnie nie przeoczyć istotnych klinicznie nowotworów.

Badanie PSA pozostaje jednym z najważniejszych, choć nie doskonałym narzędziem w profilaktyce raka gruczołu krokowego. Jego rola ewoluowała - dziś nie jest to prosty "test przesiewowy dla każdego mężczyzny", lecz element indywidualnie dobranej strategii oceny ryzyka.

Wynik PSA zawsze powinien być interpretowany w kontekście wieku, wywiadu rodzinnego, objętości prostaty, a coraz częściej także obrazu rezonansu magnetycznego i wyników testów złożonych.

Nowoczesna profilaktyka raka prostaty nie polega na automatycznym powtarzaniu badań co rok, ale na mądrym planowaniu diagnostyki - częściej u osób z grup ryzyka, rzadziej przy bardzo niskich wartościach PSA. Kluczem jest świadoma decyzja podjęta wspólnie z lekarzem, oparta na wiedzy, rzetelnych danych i osobistych preferencjach pacjenta.

Wczesne wykrycie raka prostaty może uratować życie, ale równie ważne jest unikanie niepotrzebnych biopsji i leczenia tam, gdzie choroba nie stanowi realnego zagrożenia. Dlatego warto traktować badanie PSA nie jako obowiązek, lecz jako narzędzie świadomej troski o zdrowie i długofalowego planowania profilaktyki.

Źródła:

• The American Cancer Society. What are the key statistics aboutprostate cancer? American Cancer Society,
• World Health Organization. Cancer fact sheet: prostate cancer. Geneva: WHO; 2023,
• Krajowy Rejestr Nowotworów. Nowotwory złośliwe w Polsce Onkologia-org.pl,
• Szczeklik A, Gajewski P. Interna Szczeklika. Kraków, Medycyna praktyczna; 2017,
• Wardecki D, Dołowy M. Rak prostaty - aktualne możliwości terapeutyczne. Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach,
• European Association of Urology. Guidelines on Prostate Cancer. Arnhem: EAU; 2024,
• Carter HB, Albertsen PC, Barry MJ, et al. Early detection of prostate cancer: AUA guideline. J Urol. 2013;190(2):419-426,
• D'Amico AV, Chen MH, Renshaw AA, et al. PSA velocity and risk of death from prostate cancer. N Engl J Med. 2004;351(2):125-135,
• Catalona WJ, Richie JP, Ahmann FR, Hudson MA, Scardino PT, Flanigan RC, deKernion JB, Ratliff TL, Kavoussi LR, Dalkin BL, et al. Comparison of digital rectal examination and serum prostate specific antigen in the early detection of prostate cancer: results of a multicenter clinical trial of 6,630 men. J Urol 1994 May; 151(5): 1283-1290 10,
• Tchetgen MB, et al. Ejaculation increases serum PSA concentration. Urology. 1996,
• Wei JT, et al. Early Detection of Prostate Cancer: AUA/SUO Guideline. J Urol. 2023,
• Hugosson J, et al. Baseline PSA level at age 45-50 as predictor of future prostate cancer: 25-year follow-up of the Malmö Preventive Project. Eur Urol. 2022;81(2):157-164.