Śmierć Piastów mazowieckich. Czy Bona Sforza zleciła ich otrucie?

Mazowsze zostało polskim lennem za rządów Kazimierza Wielkiego, który przyłączył większą część ziemi płockiej do Królestwa Polskiego. Stało się to w wyniku zbrojnej interwencji i bezpotomnej śmierci księcia Bolka III Płockiego (1351).

Przy okazji Kazimierz Wielki zmusił do zhołdowania książąt czersko-warszawskich, Siemowita III i Kazimierza I Warszawskiego. Po śmierci księcia Kazimierza hołd złożył królowi Siemowit III.

Jednym z najważniejszych przedstawicieli mazowieckiej gałęzi dynastii Piastów był Siemowit IV, który rządził Mazowszem na przełomie XIV i XV wieku. Jego panowanie przypadało na czas dynamicznych zmian politycznych w Polsce, związanych z unią z Litwą i rządami Władysława Jagiełły. Żona Siemowita IV, Aleksandra Olgierdówna, była córką wielkiego księcia litewskiego Olgierda, co zacieśniało więzi między Mazowszem a Litwą.

Po śmierci Siemowita IV w 1426 roku jego ziemie zostały podzielone między synów: Siemowita V, Kazimierza II, Władysława I i Trojdena II. Początkowo książęta mazowieccy byli niechętni uznaniu zwierzchności Władysława Jagiełły, który jako król Polski miał prawo feudalnego zwierzchnictwa nad Mazowszem. Książęta próbowali prowadzić politykę niezależności, a ich działania niejednokrotnie powodowały napięcia na linii Mazowsze-Korona.

Jagiełło, starając się uniknąć otwartego konfliktu, wykorzystał swoje związki rodzinne i dyplomację, aby podporządkować Mazowsze polskim interesom. Z biegiem czasu synowie Siemowita IV musieli uznać zwierzchność Korony, choć formalnie Mazowsze zachowało swoją odrębność. W praktyce jednak książęta mazowieccy stopniowo stawali się wasalami królów polskich, co było częścią długiego procesu integracji Mazowsza z Polską.

Jedną z kandydatek na żonę dla wnuka Jagiełły była Anna z Radziwiłłów. Była ona matką, jak się później okazało, ostatnich książąt mazowieckich z dynastii Piastów. Gdyby Zygmunt Stary się z nią ożenił, być może byłaby szansa wcześniejszego przyłączenia Mazowsza do Korony.

Anna Radziwiłłówna była jednak przeciwna inkorporacji Mazowsza do Korony. Król Aleksander Jagiellończyk na sejmie piotrkowskim w 1504 nadał jej synom ziemie: warszawską, ciechanowską, łomżyńską i nowogrodzką.

Za panowania następcy Aleksandra, Zygmunta I Starego wygasła natomiast mazowiecka linia dynastii Piastów, co nastąpiło wraz ze śmiercią młodego księcia Janusza III (1526). Kilka lat wcześniej, w 1524 roku, z tym światem rozstał zaś jego brat Stanisław.

Obaj książęta zmarli niespodziewanie i w relatywnie młodym wieku, co wywołało liczne spekulacje na temat możliwych przyczyn ich zgonów. Wśród ludności Mazowsza szybko pojawiły się pogłoski, że bracia mogli paść ofiarą morderstwa, a ich śmierć miała umożliwić włączenie Mazowsza do Królestwa Polskiego.

Król Zygmunt Stary, mąż królowej Bony Sforzy, polecił przeprowadzenie śledztwa w tej sprawie. Dochodzenie miało ustalić, czy zgony książąt nastąpiły ewentualnie w wyniku otrucia. Niczego jednak nie wykazano, a Zygmunt uznał, iż książęta zmarli z przyczyn naturalnych. Był to bowiem kluczowy moment dla Mazowsza, ponieważ brak męskich potomków dynastii otwierał drogę do jego inkorporacji do Korony Królestwa Polskiego.

Wyniki dochodzenia ogłoszono w 1528 roku w specjalnie wydanym edykcie królewskim. Edykt ten stał się podstawą do formalnego przyłączenia Mazowsza do Korony, co miało ogromne znaczenie dla polityki Zygmunta Starego i jedności państwa polskiego. Zaczęło to rodzić podejrzenia, czy Zygmunt w tym śledztwie nie okazał się stronniczy?

Mimo oficjalnego stanowiska, podejrzenia dotyczące udziału osób trzecich w śmierci mazowieckich Piastów nie zniknęły. Szczególnie królowa Bona Sforza, znana z politycznych ambicji i umiejętności manipulacji, była często wymieniana jako możliwa inicjatorka otrucia młodych książąt.

Królowa Bona Sforza była jedną z najpotężniejszych kobiet swojej epoki. Jej polityczne aspiracje i dążenie do wzmocnienia pozycji Korony budziły podziw, ale także niechęć i podejrzliwość. Według niektórych teorii to właśnie ona miała zlecić otrucie ostatnich Piastów mazowieckich, aby ułatwić Zygmuntowi Staremu włączenie Mazowsza do Królestwa Polskiego.

Jednak dowodów na winę królowej nigdy nie przedstawiono. Zarówno śledztwo królewskie, jak i późniejsze badania historyczne nie potwierdziły, aby Bona była zaangażowana w śmierć mazowieckich książąt. Współcześni historycy podkreślają, że oskarżenia te mogły wynikać z wrogiego nastawienia do królowej, która miała wielu przeciwników na dworze.

Oprócz Bony Sforzy, jako potencjalną sprawczynię wskazywano Katarzynę Radziejowską, wojewodziankę płocką. Według legendy miała ona pałać nieszczęśliwą miłością do jednego z książąt i z zazdrości o nieodwzajemnione uczucia zleciła zabójstwo nie tylko ich matki Anny Radziwiłł, ale także obu braci.

Według jednej z hipotez mazowieckich Piastów miała zabić srebrna zastawa, w której podawano im posiłki. Niektórzy badacze sugerują, że osoby pragnące usunąć młodych Piastów świadomie wykorzystywały reakcje chemiczne zachodzące między srebrną zastawą a niektórymi potrawami, powodującymi powstawanie toksycznych związków. W tamtych czasach wiedza o chemii była ograniczona, co mogło ułatwić upozorowanie zatrucia jako przypadkowej choroby.

Zwolennicy tej hipotezy wskazują, że taki sposób działania pozwalał uniknąć bezpośrednich podejrzeń, ponieważ trucizna nie była podawana w tradycyjny sposób. Choć brak jednoznacznych dowodów na celowe użycie srebrnej zastawy jako narzędzia zbrodni, teoria ta wpisuje się w narrację o możliwych politycznych intrygach na dworze królewskim, które mogły doprowadzić do przedwczesnej śmierci książąt.

Brak jednoznacznych dowodów sprawia, że tajemnica ta wciąż budzi zainteresowanie badaczy i pasjonatów historii. Jedno jest pewne – los ostatnich Piastów mazowieckich oraz kulisy inkorporacji Mazowsza do Korony są świadectwem burzliwych czasów, w których polityka i intrygi często decydowały o losach państw i dynastii.