Urokliwy kościół w Głownie. Śladami średniowiecznych pątników

Miejski kościół farny w Głownie

Polskie, średniowieczne kościoły farne są majestatycznymi świadectwami najwspanialszych dziejów naszej Ojczyzny. Te najstarsze, ocalałe z pożogi wieków świątynie, wzniesione jeszcze w czasach piastowskich i jagiellońskich są już od setek lat nierozłącznym elementem pejzażu zabytkowych miast polskich.

Jako niemi świadkowie burzliwej historii naszych rdzennych ziem stanowią jeden z najważniejszych elementów narodowego dziedzictwa kulturowego. Ich architektoniczne piękno, bogaty wystrój oraz ranga ważności wśród innych katolickich świątyń miejskich, stanowią o ich historycznej i artystycznej wartości, co sprawia, że godne są polecenia zarówno dzisiejszym pielgrzymom, jak i turystom.

Jednym z takich zabytków, którego początki sięgają XV wieku, jest kościół p.w. św. Jakuba Apostoła w Głownie, należąca do Diecezji Łowickiej. Tutejszy kościół farny, jako główna parafia przeznaczona dla wspólnoty katolickiej danego miasta, był już od czasów średniowiecza dumą lokalnej społeczności. Położony najczęściej w pobliżu miejskiego rynku odgrywał na przestrzeni ostatnich kilkuset lat rolę świadka wielkich historycznych chwil, uroczystych świątecznych mszy i procesji oraz codziennych zwykłych zdarzeń takich jak chrzty, komunie, śluby i modlitwy za zmarłych mieszkańców.

W jego kaplicach i katakumbach chowano najznamienitszych patrycjuszy miejskich i darczyńców. Jego ściany, kruchty i krużganki przyozdabiano pamiątkowymi tablicami z ich nazwiskami, co wprowadzało te postacie do panteonu lokalnej pamięci, a także polskiej historii narodowej.

Parafia p.w. św. Jakuba Apostoła

Położona malowniczo nad zalewem w podłódzkim Głownie, biała bryła kościoła pod wezwaniem św. Jakuba Apostoła jest już od kilkudziesięciu lat charakterystycznym elementem krajobrazu tego miasta. Świątynia jest neoklasycystyczną budowlą wzniesioną w miejscu poprzedniego kościoła, ale jej korzenie sięgają czasów średniowiecza i epoki jagiellońskiej, kiedy to nadano tutejszej osadzie zarówno osadnicze prawa miejskie, jak też erygowano tutejszą pierwszą parafię katolicką i kościół. Pierwszy kościół powstał więc tutaj za czasów panowania królewskiej dynastii Jagiellonów i wybudowany został z drewna.

Jak możemy dowiedzieć się z doskonałego historycznego opracowania dotyczącego dziejów tutejszego kościoła, p.t. "Historia parafii p.w. św. Jakuba w Głownie pontyfikatami proboszczów pisana", autorstwa ks. Stanisława Banacha, który od wielu już lat jest tutejszym proboszczem, najstarszy kościół erygowano tu po roku 1420, zaś przywilej fundacyjny tej wiekowej świątyni zatwierdził najprawdopodobniej pierwszy Prymas Polski, arcybiskup gnieźnieński Mikołaj Trąba. Według autora, początki wspólnoty toną w pomroce dziejów i brak jest zachowanych dokumentów z jej średniowiecznej historii. Najprawdopodobniej jednak pomiędzy rokiem 1420, a 1649 istniała tutaj samodzielna parafia, która w efekcie zubożenia, obcych najazdów, pomorów i klimatycznych katastrof powodujących wyludnienie, upadła i została włączona do parafii Domaniewice.

Właścicielem ówczesnej wioski Głowno był mazowiecki szlachcic z rodu Pierzchałów, Jakub zwany Kaszykiem, który w czasach panowania króla Władysława Jagiełły został pasowany na rycerza, najprawdopodobniej za swą waleczność w Bitwie pod Grunwaldem i walkach polskiego rycerstwa z zakonem krzyżackim. Choć nie da się dzisiaj tego już stwierdzić, na podstawie kronikarskich zapisów można jednak taką hipotezę przyjąć za prawdopodobną. On też był fundatorem pierwszej głownieńskiej świątyni, której wezwanie nadał prawdopodobnie ze względu na imię swojego chrzcielnego patrona.

Dawny kościół był wzniesiony w stylu gotyku nadwiślańskiego

Drugi kościół powstał zapewne na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych XV wieku i wzniesiony został z cegły w stylu gotyckim. Niestety, ta pierwotna, okazała świątynia została całkowicie zniszczona w wyniku działań wojennych I wojny światowej, ale o jej gotyckim rodowodzie świadczy jedno z nielicznych zachowanych archiwalnych zdjęć, przedstawiających jej ruiny.

Była to jednonawowa ceglana budowla wzniesiona w stylu tak zwanego "gotyku nadwiślańskiego" i stanowiła typowy przykład ceglanych far miejskich miast lokowanych wówczas na zachodnim Mazowszu. Najbliższymi kościołami tego typu są ocalałe gotyckie fary miejskie z Soboty pod Łowiczem oraz z Bratoszewic pod Strykowem.

Fakt wzniesienia w niewielkim Głownie tak okazałej i kosztownej w budowie świątyni wiązał się z przyznaniem przez lokalnego księcia mazowieckiego Siemowita osadniczych praw miejskich na tak zwanym polskim "prawie chełmińskim", które nastąpiło w roku 1427. Nadawało to osadzie liczne przywileje książęce i królewskie oraz podnosiło rangę tutejszej wioski do tytułu miasta.

Warto też tutaj wspomnieć, że w roku 1426 król Władysław Jagiełło w Przedborzu nadał prawa miejskie leżącym w pobliżu Głowna Skoszewom oraz miejscowości Lodzia, która stała się dzisiejszą Łodzią. Obydwie miejscowości należały wówczas terytorialnie do Ziemi Łęczyckiej, i jak można przypuszczać ich lokacja była formą królewskiej podzięki za wyjątkową waleczność rycerzy chorągwi łęczyckiej podczas bitwy pod Grunwaldem.

Patron kościoła, święty Jakub Apostoł.

Święty Jakub Apostoł jest jednym z najważniejszych patronów średniowiecznej Europy, a jego sanktuarium w galicyjskim Santiago de Compostela należy do najważniejszych europejskich miejsc pielgrzymkowych już od X wieku. Słynna Camino de Santiago stała się w średniowieczu jedną z najbardziej popularnych tras pątniczych i odpustowych, którą przemierzali niekiedy miesiącami i latami pielgrzymi z całego kontynentu europejskiego.

Ze względu na ogromny rozwój jego kultu pomiędzy X a XIII wiekiem cała katolicka Europa, począwszy od Hiszpanii, przez Francję, Niemcy, aż do Skandynawii i krajów bałtyckich pokryta została setkami kościołów pod jego wezwaniem, w których utworzono lokalne sanktuaria jego kultu. Według Dziejów Apostolskich święty Jakub był uczniem Chrystusa, którego w czasach panowania króla Heroda, skazano za jego wiarę na ścięcie. Obok św. Piotra i św. Szczepana należy on do pierwszych męczenników kościoła katolickiego.

Według legend uczniowie św. Jakuba przywieźli po jego męczeństwie szczątki apostoła do północno-wschodniej Hiszpanii i tutaj ukryli je w głębokich lasach dzisiejszej Galicji. Rozwój jego ogromnego kultu przypada jednak na wczesne średniowiecze i związany jest z Santiago de Compostela, gdzie jak głosi legenda, Teodomiro, biskup diecezji Iria Flavia, powiadomiony przez pustelnika, któremu jasno świecąca gwiazda wskazała tajemnicze miejsce, odkrył w IX wieku na pustkowiu starożytny grobowiec, w którym odnalazł doczesne relikwie Apostoła.

Miejsce to zostało nazwane Polem Gwiazd, czyli Compostela (od łacińskiego "campus stellae"), co w połączeniu z hiszpańskim imieniem świętego Jakuba dało nazwę Santiago de Compostela. Od tego też momentu miejsce to zaczęli odwiedzać liczni pielgrzymi chrześcijańscy, którzy odzyskiwali tu zdrowie, co spowodowało jego ogromną popularność.

W XI wieku muzułmańscy Saraceni zniszczyli pierwszą świątynię św. Jakuba ale odbudowano ją wkrótce jeszcze w okazalszej formie, co wzmogło dodatkowo wizyty pielgrzymów z całej niemal chrześcijańskiej Europy. Wtedy też ustanowiono tutaj arcybiskupstwo, a w roku 1211 wzniesiono imponującą bazylikę pielgrzymkową.

Szlaki pielgrzymkowe świętego Jakuba Apostoła

Po upadku idei wypraw krzyżowych do Jerozolimy i Ziemi Świętej w całej kontynentalnej, katolickiej Europie zaczęto tworzyć lokalne szlaki pielgrzymkowe do sanktuarium św. Jakuba Apostoła w hiszpańśkim Santiago de Compostella. W Polsce początek i rozwój tego kultu przypada na wieki XIII i XIV, ale najstarsze świątynie pod jego wezwaniem powstały już pod koniec XII wieku, w czasach Piastów.

Jerozolimskie zakony krzyżowe bożogrobców, joannitów, templariuszy i niemieckich szpitalników, które po powrocie z Ziemi Świętej osiedliły się wówczas również w Polsce, oprócz krucjat przeciwko pogańskim Połabianom, Prusom i Jaćwingom ochraniały i tworzyły wyżej wymienione szlaki. Współpracowały z nimi wtedy ściśle w akcjach chrystianizacyjnych i misyjnych inne zakony kontemplacyjne i żebracze - cystersi, norbertanie i dominikanie.

Jednym z ważnych kościołów stacyjnych stała się od XIV wieku fara p.w. św. Jakuba Apostoła w Piotrkowie Trybunalskim, ponieważ tutejszy szlak przebiegał pomiędzy Przedborzem a Kaliszem na starym, handlowym trakcie krakowsko-toruńskim, gdzie istniały inne stacyjne jakubowe kościoły pielgrzymkowe. Najważniejszym i najstarszym ocalałym zabytkiem z tego okresu jest pobliskie cysterskie opactwo z XII wieku w Sulejowie należące do ogólnopolskiej trasy kulturowej o nazwie Szlak Romański.