Czy Św. Krzysztof miał głowę psa? Co wiemy o cynocefalach?

Zgodnie z legendą, Krzysztof miał pochodzić z ludu zwanym Cynocefalami (od gr. kynokephaloi – psiogłowi). Miał być olbrzymem, dzikim i silnym, który służył najpotężniejszym panom, dopóki nie usłyszał o Jezusie – i zapragnął służyć wyłącznie Jemu. Pustelnik polecił mu nieustannie pomagać ludziom przeprawiać się przez rwącą rzekę. Pewnego dnia Krzysztof przeniósł przez nią dziecko, które w trakcie drogi stawało się coraz cięższe. Gdy dotarli na drugi brzeg, chłopiec powiedział: 

Krzysztof nawrócił się i został ochrzczony – a według jednej z wersji tej historii, wówczas jego głowa stała się w pełni ludzka.

Wersje opowiadania o Krzysztofie różnią się szczegółami, ale jedno pozostaje wspólne: motyw psa jako części ciała świętego, symbol dzikości, siły, ale też lojalności i przemiany duchowej.

Święty Krzysztof to tylko jedno z wielu świadectw na temat cynocefali. W historii, a zwłaszcza w literaturze podróżniczej starożytności i średniowiecza, pojawia się wiele wzmiankowanych przypadków ludzi o głowach psów. Co ciekawe, przez setki lat uważano je nie za bajki, lecz za relacje z dalekich krain.

Już w V wieku p.n.e. Herodot wspominał o plemionach zamieszkujących Libię, które rzekomo miały psie głowy. Ktezjasz z Knidos, grecki lekarz i historyk przebywający na dworze perskiego króla Artakserksesa II, opisał w zaginionym dziele Indica istoty żyjące w Indiach, które:

Kilkadziesiąt lat później Megastenes, ambasador Seleukosa I w Indiach, pisał o podobnych plemionach zamieszkujących góry. Twierdził, że mimo braku mowy, doskonale się komunikowały i prowadziły zorganizowane życie plemienne.

Choć może się to wydawać zaskakujące, postać cynocefala nie była obca także Kościołowi katolickiemu. W średniowieczu motyw ludzi z psimi głowami nie tylko występował w kronikach i podróżach, ale trafił również do hagiografii, teologicznych rozpraw i ikonografii.

Najbardziej znany przypadek to oczywiście Święty Krzysztof, który w niektórych wersjach średniowiecznych żywotów (m.in. w Legendzie Aurea Jakuba de Voragine) pochodził z ludu cynocefali. Na ikonach bizantyjskich często przedstawiano go z głową psa lub szakala, co interpretowano symbolicznie — jako uosobienie dzikiej siły przemienionej przez wiarę.

W IX wieku katolicki mnich Ratramnus z Corbie stworzył autentyczny traktat teologiczny pt. Epistola de Cynocephalis, w którym rozważał, czy cynocefale, mimo odmiennego wyglądu, mogą być ochrzczeni. Odpowiedź była jednoznaczna: 

Oznacza to, że w oczach ówczesnych teologów, nie tylko istnienie cynocefali było brane na serio, ale również ich pełne człowieczeństwo.

Postacie cynocefali pojawiały się także w Liber Chronicarum (1493), znanym również jako Kronika norymberska, który zawierał imprimatur Kościoła. Choć dzieło to miało charakter encyklopedyczno-kronikarski, jego obecność w kręgach katolickich potwierdza, że temat psiogłowych traktowano wówczas poważnie – przynajmniej jako opis dziwnych ludów z krańców świata.

Kościół katolicki nigdy nie uznał istnienia cynocefali za dogmat, ale przez stulecia ich wizerunek był obecny w refleksji teologicznej, misjonarskiej i artystycznej. Dla wielu średniowiecznych duchownych nie byli oni potworami – ale dziwnymi ludźmi, których również mogła dosięgnąć łaska.

Opisane przez Marco Polo wyspy Andamańskie miały być zamieszkiwane przez „dzikich ludzi o psich głowach i wielkich szczękach, którzy są kanibalami”.

Jeszcze ciekawsza jest relacja Ibn Battuty (1304–1377), muzułmańskiego podróżnika, który przemierzył prawie cały znany muzułmański świat. W swojej relacji z Indonezji opisuje plemię Barahnakarów:

Nie wiemy, czy był to opis rytualnych masek, deformacji, legendy, czy może całkowite nieporozumienie kulturowe. Ale dla Battuty to była relacja z podróży, nie mit.

Współcześnie nauka nie potwierdza istnienia istot z ludzkim ciałem i zwierzęcą głową. Brakuje jakichkolwiek dowodów archeologicznych, biologicznych czy genetycznych. Nie znaleziono szczątków, artefaktów ani rzeczywistych opisów medycznych.

Jednak symbolika cynocefali jest niezwykle bogata:

• w starożytnym Egipcie Anubis, bóg o głowie szakala, symbolizował śmierć, przejście i ochronę dusz;
• w chrześcijaństwie psiogłowi mogli symbolizować dzikość, która zostaje uświęcona przez wiarę;
• w ikonografii bizantyjskiej głowa psa mogła być skrótowym zapisem „człowieka nieoswojonego, dzikiego, ale gotowego na przemianę”.

Nie można też wykluczyć, że niektóre opisy dotyczyły chorób genetycznych, deformacji czaszki lub efektów działania masek rytualnych. Dla ludzi średniowiecza inność fizyczna często oznaczała „nieludzkość”.

Niektóre teorie mówią o możliwości istnienia izolowanych ludów, które nosiły rytualne maski lub charakteryzowały się nietypową anatomią. Brak kontaktu kulturowego mógł prowadzić do zniekształconych przekazów: „nie mówili jak my”, „wydawali dźwięki jak psy”, „mieli dziwne twarze”.

Wielu antropologów zauważa, że w każdej epoce „dalekie ludy” opisywane są jako zwierzęce, by podkreślić swoją wyższość lub dystans.

Nie wiemy. Prawdopodobnie nie był istotą z dosłowną głową psa, ale jego wizerunek miał ogromne znaczenie symboliczne. Uosabiał przemianę – od dzikiego wojownika do sługi Chrystusa. Być może nawiązania do cynocefali były jedynie środkiem wyrazu w czasach, gdy alfabetem duchowości była symbolika, a nie biologia.

• Herodot, Dzieje, V w. p.n.e.
• Ktezjasz z Knidos – Indica (fragm. zachowane w cytatach u Photiusa)
• Ratramnus z Corbie, Epistola de Cynocephalis, IX w.
• Marco Polo, Opisanie świata, XIII w.
• Ibn Battuta, Rihla (Tłum. H.A.R. Gibb, Cambridge University Press)
• Liber Chronicarum (Hartmann Schedel, 1493)
• Richard Ovenden, The Book of Lost Books, Bloomsbury
• Adrienne Mayor, The First Fossil Hunters, Princeton University Press