Ryczywół: żydowski cmentarz ocalony od zapomnienia
Cmentarz żydowski w Ryczywole to jedno z najważniejszych miejsc pamięci związanych z dawną społecznością żydowską w północnej Wielkopolsce. Jego dzieje sięgają XVII wieku, a dzięki zaangażowaniu lokalnej społeczności udało się go częściowo odbudować i włączyć w lokalną ścieżkę edukacyjną "Śladami Ryczywolskich Żydów".
Pierwsza wzmianka o Żydach w Ryczywole pochodzi z 1735 roku, choć ich obecność w regionie odnotowywana była już w XVI i XVII wieku. Wówczas na obrzeżach wsi Łopiszewo założono cmentarz żydowski o powierzchni około 0,4 ha. Przez kolejne dziesięciolecia stanowił on miejsce pochówku dla miejscowej gminy żydowskiej i funkcjonował do 1939 roku.
W czasie okupacji niemieckiej cmentarz został zdewastowany, a jego teren przeznaczono na użytki rolne. Macewy (nagrobki) rozbito lub wykorzystano jako materiał budowlany. To brutalne zatarcie śladów miało na celu całkowite wymazanie obecności Żydów z historii miejscowości.
Wszystko zmieniło się w 2013 roku, gdy Jerzy Dereżyński wraz z grupą ochotników natrafił na fragmenty macew. Z czasem udało się odnaleźć 64 fragmenty nagrobków, które dokładnie zinwentaryzowano, sfotografowano i przetłumaczono inskrypcje. Jedną z macew przekazał również Józef Ślipek. Dzięki tej inicjatywie w latach 2020–2021 rozpoczęto odbudowę cmentarza, przywracając jego granice, ogrodzenie i częściową strukturę historyczną. Macewy powróciły na swoje miejsce.
Nieodłącznym elementem dziedzictwa lokalnej gminy żydowskiej był zwój Tory, przechowywany w nieistniejącej dziś synagodze przy ul. Czarnkowskiej. W 1939 roku Tora została zniszczona przez Niemców. Dopiero w 2004 roku, podczas remontu budynku w Ryczywole, przypadkowo natrafiono na fragmenty pergaminu z inskrypcjami w języku hebrajskim.
W 2014 roku Archiwum Państwowe w Poznaniu przeprowadziło konserwację fragmentów, które dziś mają około 300 lat. Odrestaurowana Tora prezentowana jest w Gminnym Ośrodku Kultury i dostępna jest dla zwiedzających w ramach lokalnej ścieżki edukacyjnej.
