Testament i darowizna: kluczowe aspekty prawne

Czy wśród Polaków spisywanie testamentu jest czymś powszechnym?  

Świadomość prawna Polaków rośnie na przestrzeni lat. Mamy dostęp do informacji płynących z Internetu, z prasy, z telewizji, więc myślę, że to wpływa też na te decyzje. Natomiast w mojej ocenie, z mojego doświadczenia wynika, że sporządzanie testamentu po prostu determinuje sytuacja danej osoby lub jej majątek. 

Po co nam właściwie testament, skoro wszystko jest uregulowane prawem spadkowym?  

Właśnie po to, żeby podjąć inną decyzję niż to co proponuje ustawa. Ustawodawca przewidział określony krąg spadkobierców w określonych sytuacjach, natomiast jeżeli ktoś ma inny pomysł, jak rozrządzić swoim majątkiem, to właśnie po to została wymyślona instytucja testamentu. Testament jest jednostronnym oświadczeniem woli rozporządzającego majątkiem na wypadek śmierci.  

Zobacz rozmowę z mecenas Pauliną Fiejdasz:

Czy spisywanie testamentu jest zarezerwowane dla ludzi majętnych? Czy przeciętnemu Kowalskiemu może się to opłacić?  

Żeby udzielić sobie tej odpowiedzi należałoby zadać sobie jeszcze kilka pytań. Należałoby wyobrazić sobie, co będzie się działo z majątkiem testatora, czyli spadkodawcy po jego śmierci. Kto według ustawy stanie się właścicielem, czyli kto będzie dziedziczył, kto będzie wchodził w krąg spadkobierców. Czy te osoby będą w stanie właściwie tym majątkiem zarządzać, dzielić się? Jak to będzie wyglądało? Myślę, że odpowiedzi na te pytania spowodują, że albo podejmiemy decyzję o tym, czy testament sporządzać, czy jednak zdać się na ustawodawcę.  

Kiedy warto spisać testament, a kiedy lepiej przekazać darowiznę? 

Darowizna jest umową, zgodnie z którą darczyńca przekazuje swój majątek określonym osobom, czy określonej osobie nieodpłatnie. Darowizna powoduje, że darczyńca wyzbywa się swojego majątku już za życia. To należy mieć na uwadze zastanawiając się, czy takie rozwiązanie jest dla danej osoby bezpieczne. Musimy rozważać czy osoba obdarowana będzie się wobec darczyńcy zachowywała odpowiednio, biorąc pod uwagę także to, co jest przedmiotem darowizny. Testament jest dokumentem, w oparciu o który zmiana własności następuje po śmierci testatora. Przy darowiźnie zmiana właściciela następuje już za życia.  

A kogo w takim testamencie można powołać do spadku, czy tylko najbliższą rodzinę, czy to może być każdy?  

W testamencie właścicielem przyszłym naszego majątku można uczynić każdego, czyli albo spadkobierców ustawowych, tak jak nam podpowiada ustawa, albo jednego z nich, albo zupełnie kogoś spoza rodziny. Tutaj mamy dowolność, jeśli chodzi o sposób zarządzania.  

A czy przy podziale majątku, mamy całkowitą dowolność? 

Jeśli chodzi o podział, mówimy jak rozumiem o podziale w drodze postępowania spadkowego. Tu należałoby wyjść od tego, że polskie postępowanie spadkowe jest dwuetapowe. To należy mieć w głowie planując ewentualną sukcesję. W pierwszej kolejności sąd albo notariusz stwierdza kto w jakiej części odziedziczył. Czyli w pierwszym etapie mamy poświadczenie dziedziczenia u notariusza albo stwierdzenie nabycia spadku w sądzie. Są to dwie odrębne, niezależne od siebie ścieżki. 

Dopiero w drugim etapie tego postępowania, w tak zwanym postępowaniu działowym, sąd albo notariusz może według woli spadkobierców podzielić majątek spadkowy. Przy czym, jeżeli spadkodawca w testamencie zapisze konkretne elementy konkretnym spadkobiercom, to sąd w tym pierwszym etapie będzie miał problem, bo będzie musiał określić wartość tego majątku i dopasować te ułamki do wartości poszczególnych składników majątkowych.  

Natomiast wyjściem z tej sytuacji jest instytucja zapisu windykacyjnego. Uważam, że jest bardzo fajne rozwiązanie dla osób, które chcą konkretny składnik po swojej śmierci przekazać konkretnej osobie. Jednak zapis windykacyjny można zawrzeć tylko w testamencie. 

A co to jest zachowek?  

Zachowek jest prawem do części spadku w sytuacji, kiedy spadkobiercy ustawowi, czyli te osoby, które by dziedziczyły, gdyby było dziedziczenie ustawowe, z jakichś przyczyn nie otrzymają majątku spadkowego. Czyli albo spadkodawca pozostawił testament, w którym przekazał swój majątek na przykład osobie spoza rodziny, albo na przykład rozrządził tym majątkiem za swojego życia, czyli po prostu wykonał darowizny. W takiej sytuacji małżonek, dzieci, czyli zstępni spadkodawcy i rodzice mają prawo do zachowku. Co do zasady wszyscy połowę tego, co odziedziczyliby w drodze ustawy, zaś małoletni i niepełnosprawni – 2/3 tej części. 

Czy można jakoś uniknąć roszczeń o zachowek?  

Tak, co do zasady mamy taką instytucję, jak wydziedziczenie. Jest to wola spadkodawcy i także musi zostać wyrażona w testamencie. Żeby kogoś wydziedziczyć, muszą zostać spełnione przesłanki szczegółowo określone w kodeksie cywilnym.  

Czy mogę zmienić testament?  

Zawsze można to zrobić. Póki testator żyje, póki jest świadomy, ma taką wolę, może to zrobić. Najlepiej gdy nowy testament zawiera oświadczenie, że poprzedni jest odwołany w całości. Wtedy sytuacja jest najbardziej klarowna. 

Gdzie przechowuje się testament?  

W zależności od tego jaka to jest forma, jaką formę przybiera testament, bo te formy mogą być różne. Od zwykłej pisemnej, która musi zostać sporządzona w całości pismem ręcznym. Jeżeli ktoś sporządzi testament na komputerze i tylko się podpisze pod nim, nie będzie on ważny. Dokument musi być cały sporządzony naszym własnym pismem, opatrzony datą i podpisany. Jeżeli taki testament nie zawiera daty, nadal jest ważny. Można testament sporządzić w urzędzie gminy - przed wójtem burmistrzem, prezydentem miasta, sekretarzem gminy, odpowiednikami tych stanowisk w samorządzie powiatowym i wojewódzkim i przed kierownikiem USC. Wtedy taką wolę należy oświadczyć wobec dwóch świadków. Urzędnik spisuje ostatnią wolę, wszyscy razem ze spadkodawcą, muszą się podpisać. Myślę jednak, że najmocniejszą formą testamentu jest zdecydowanie testament notarialny, czyli po prostu sporządzony przed notariuszem.  

A jeśli chodzi o darowiznę, to czy mogę ją cofnąć?  

Odwołanie darowizny nie jest takie proste. Powiedziałabym nawet, że jest bardzo trudne, w tym przypadku kodeks cywilny rozróżnia dwie grupy sytuacji. Pierwsza ma miejsce wtedy, kiedy darowizna jeszcze nie została wykonana, czyli nie wydaliśmy obdarowanemu przedmiotu darowizny. Wtedy można oświadczenie o darowiźnie cofnąć w sytuacji, kiedy darczyńca znalazł się w jakiejś trudnej sytuacji życiowej. Natomiast darowizna już uczyniona, może zostać odwołana tylko i wyłącznie w przypadku tak zwanej rażącej niewdzięczności obdarowanego. 

Często się słyszy o ofertach dla starszych ludzi, w których np. banki przejmują mieszkania starszych osób, wypłacając im jakąś emeryturę. Czy to jest dla seniorów bezpieczne?  

Przekazując drugiej osobie swoje mieszkanie na podstawie umowy darowizny, warto zabezpieczyć się, jeżeli taki darczyńca chce nadal mieszkać w tej nieruchomości. Warto zabezpieczyć się ustanawiając jednocześnie tak zwaną służebność mieszkania. To daje nam możliwość zajmowania tego mieszkania do końca życia. Taką służebność, można jednak w określonych warunkach zamienić na tak zwaną rentę, czyli ekwiwalent pieniężny wypłacany okresowo, który pozwala takiej osobie, wynająć inne mieszkanie. Czyli w ten sposób można taką osobę usunąć z mieszkania i spowodować, że ona będzie mieszkała w innym miejscu. 

Innym sposobem zabezpieczenia praw darczyńcy jest umowa dożywocia - w zamian za własność ten, kto tę własność nabywa, zobowiązuje się względem osoby, która mu tę własność przekazuje, że ta osoba będzie w tym mieszkaniu mieszkała dożywotnio. Dodatkowo nabywca zobowiązuje się by utrzymywać taką osobę, żywić ją, płacić rachunki itp.   

 Czy mogę zrzec się testamentu?  

Tak, można to zrobić, przy czym prawidłowo mówimy o odrzuceniu spadku. Podkreślenia wymaga fakt, że formalności spadkowe mają charakter wtórny, ponieważ właścicielem majątku spadkowego stajemy się już z chwilą kiedy spadek się otwiera, czyli w dacie śmierci spadkodawcy. Jeżeli mamy dziedziczenie ustawowe, to spadkobiercy mają 6 miesięcy na złożenie oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Jeżeli tego nie zrobią w tym terminie, to spadek nabywa się zgodnie z ustawą z tak zwanym dobrodziejstwem inwentarza, czyli odpowiedzialność za długi spadkowe ograniczy się jedynie do tego, co zostawił spadkodawca. Jeśli tylko dług, po przeprowadzeniu odpowiednich procedur, problem się rozwiązuje. Czyli odrzucenie spadku w przypadku długu spadkowego nie jest dobrym rozwiązaniem, ponieważ czynność muszą powtórzyć nasze dzieci itd. Natomiast przyjęcie spadku wprost powoduje, że za długi spadkowe odpowiadamy całym swoim majątkiem.