Zakon Templariuszy w Polsce – Historia, której Kościół nie chce opowiadać

Templariusze pojawili się na ziemiach polskich około 1230 roku, gdy książęta piastowscy – szczególnie Barnim I i Władysław Odonic – nadawali im ziemie na pograniczu Pomorza, Wielkopolski i Śląska. W czasach rozbicia dzielnicowego ich obecność miała nie tylko wymiar religijny, ale i strategiczny. Zakonnicy znani z budowy twierdz i fortec mieli zabezpieczać rubieże, rozwijać gospodarkę, a być może także – nadzorować szlaki handlowe i duchowe.

Najważniejszym ośrodkiem templariuszy w Polsce były Chwarszczany (woj. zachodniopomorskie). Pierwsza wzmianka o nadaniu tych ziem templariuszom pochodzi z 1232 roku, kiedy to książę Barnim I przekazał im majątek wraz z przyległymi osadami. Miejsce to miało kluczowe znaczenie strategiczne – leżało przy ważnym szlaku handlowym i jednocześnie w pobliżu granic z Niemcami i Pomorzem Zachodnim.

To tutaj powstała monumentalna, ceglana kaplica zakonników, wzniesiona około 1250 roku. Budowla, zachowana do dziś, jest jednym z najcenniejszych przykładów architektury gotyckiej w Polsce. Kaplica o wymiarach 14 na 8 metrów wyróżnia się ostrymi łukami okiennymi, sklepieniem krzyżowo-żebrowym i specyficzną akustyką, której celowość niektórzy badacze wiążą z rytualnym charakterem budowli.

Wnętrze kaplicy kryje znaki geometryczne, krzyże patriarchalne, a także tajemnicze inskrypcje w ścianach. Część badaczy twierdzi, że architektura świątyni odpowiada złotym proporcjom i mogła być wzorowana na Świątyni Salomona – obiekcie szczególnie czczonym przez zakon. Co ciekawe, niektóre z rytych symboli przypominają znaki znane z późniejszych rytuałów masońskich.

Podczas badań archeologicznych w kaplicy odkryto ślady malowideł ściennych przedstawiających postacie rycerzy, krzyże łacińskie i symbole słoneczne. Część z tych znaków zdaniem badaczy może mieć znaczenie ezoteryczne – pojawiają się interpretacje, że układ detali architektonicznych i otworów okiennych odpowiadał konkretnym datom astronomicznym, tworząc swoisty kalendarz świetlny. Jedna z hipotez głosi, że światło wpadające przez najwyższe okno oświetlało wnętrze kaplicy dokładnie w dniu przesilenia letniego.

W 2004 roku, dzięki badaniom z użyciem georadaru, odkryto pod posadzką kaplicy pozostałości struktur, które mogły pełnić funkcje krypt lub skarbców. Znaleziono także fragmenty ceramiki, metalowe okucia i detale wyposażenia, które sugerują istnienie bardziej rozbudowanego kompleksu niż dotąd sądzono.

Nie brakuje również legend. Jedna z nich mówi o podziemnym tunelu prowadzącym z kaplicy do pobliskiego lasu, którym templariusze mieli uciekać przed prześladowaniami. Inna – o skarbie zakonu ukrytym pod ołtarzem. Choć żadna z tych historii nie została potwierdzona, to atmosfera tajemniczości wokół Chwarszczan wciąż przyciąga badaczy i poszukiwaczy.

Do dziś miejsce to uchodzi za jedno z najbardziej enigmatycznych świadectw obecności templariuszy w Europie Środkowej. Współczesne rekonstrukcje historyczne, organizowane w Chwarszczanach, przyciągają pasjonatów historii z całej Polski – ale wciąż więcej tu pytań niż odpowiedzi. 

Poza Chwarszczanami, templariusze posiadali również komandorie w:

• Rurce – gdzie znajdował się klasztor i zabudowania gospodarcze;
• Myśliborzu;
• Czplinie Wielkiej;
• Łukowie;
• Ośnie Lubuskim.

W wielu z tych miejsc znajdowano pozostałości murów, fragmenty cegieł z sygnaturami, a także pochówki zakonników, nieraz ze skrzyżowanymi rękoma – co według niektórych symbolizuje rycerzy walczących pod ślubami zakonnymi.

Zakon Templariuszy w Polsce nie ograniczał się jedynie do słynnych Chwarszczan czy Rurki. W rzeczywistości, jego struktura była znacznie bardziej rozgałęziona, a ślady działalności można znaleźć w różnych regionach kraju. Poniżej znajdziesz kilka mniej znanych, ale potwierdzonych lokalizacji dawnych komandorii.

• Wałcz (Kron) – ok. 1230 r., książę Władysław Odonic nadał templariuszom 3000 łanów w okolicach rzeki Dobrzycy. Po 1303 r. majątek przejęli margrabiowie brandenburscy.
• Oleśnica Mała (Śląsk) – jedna z najstarszych komandorii w Polsce, utworzona dzięki nadaniom księcia Henryka Brodatego ok. 1226 r. Choć dokumenty fundacyjne się nie zachowały, wiadomo, że templariusze założyli kilka okolicznych wsi.
• Wielka Wieś (Wielowieś) – komandoria na pograniczu Wielkopolski i Ziemi Lubuskiej, założona w 1232 r. przez Władysława Odonica. Po 1318 r. przeszła w ręce joannitów z Łagowa.
• Sulęcin – utworzona dzięki nadaniu majątku przez możnego Mroczka z Pogorzeli w 1244 r. Siedziba nie jest znana, ale istnieją trzy możliwe lokalizacje. Po rozwiązaniu zakonu dobra przejęli joannici.
• Czaplinek – komandoria z krótkim czasem funkcjonowania, założona w 1291 r. Templariusze wznieśli tu zamek, jednak po kasacie zakonu przeszedł on pod zarząd Kościoła, a potem joannitów.
• Myślibórz – nadany w 1238 r., ale już w 1261 r. zakon musiał oddać ziemie margrabiom brandenburskim. Pozostałości komandorii nie zachowały się, lecz nazwy miejscowości (np. Templehoff/Świątki) mogą być śladem ich obecności.

Wzmianki o innych komandoriach pojawiają się w dokumentach średniowiecznych, ale brak jednoznacznych dowodów materialnych. Należą do nich m.in.: Bolków, Drohiczyn, Gniezno, Łuków, Wyszków, Wyszogród, Opatów, Łagów, Drawsko, a także możliwe lokalizacje w Chojnowie, Owieśnie, Zakroczymiu, Złocieńcu, Jaroszówce, Świdwinie i na Opolszczyźnie.

Kaplice templariuszy w Polsce zawierały znaki spiralne, krzyże łamane, a nawet motywy solarne, których obecność w świątyniach chrześcijańskich nie była typowa. Uważa się, że zakon używał geometrycznej symboliki jako narzędzia kontemplacji i zaszyfrowanej wiedzy. 

Niektóre krzyże i inne symbole na ścianach świątyni w Rurce wskazują na znajomość hermetycznych tradycji wschodnich – niepotwierdzoną, ale możliwą, jeśli przyjąć, że templariusze przywieźli ze sobą wiedzę z Bliskiego Wschodu.

Współczesna historiografia katolicka traktuje obecność templariuszy w Polsce jako ciekawostkę regionalną. Rzadko mówi się o ich niezależności, powiązaniach z duchowością gnostycką, czy nawet o możliwym przechowywaniu dokumentów zakonu na naszych ziemiach po jego rozwiązaniu.

Niektórzy badacze sugerują, że część majątku i archiwów zakonu mogła zostać ukryta w Chwarszczanach – zanim władze kościelne przejęły ich ziemie. Inni wskazują na podejrzane zbieżności symboliki templariuszy z tą, jaką znaleźć można w polskich kościołach z XIV wieku. Czy to wpływ zakonu, czy tylko zbieg okoliczności – nie wiadomo.

Po kasacie zakonu templariuszy, papież Klemens V wydał bullę nakazującą przekazanie ich dóbr Zakonowi Szpitalników św. Jana (joannitom). W Polsce również zastosowano ten mechanizm – komandorie w Chwarszczanach, Rurce i innych lokalizacjach stopniowo przechodziły pod kontrolę joannitów, choć nie zawsze odbywało się to płynnie.

Niektóre źródła sugerują, że przejęcie nie dotyczyło wyłącznie majątku, ale także ludzi i struktur organizacyjnych. Możliwe, że część byłych templariuszy, nie chcąc porzucać życia zakonnego, zasiliła szeregi joannitów – co pozwoliło zakonowi szpitalników przejąć nie tylko budynki, ale i wiedzę wojskową, logistyczną oraz elementy duchowości rycerskiej.

W niektórych relacjach z XIV wieku pojawiają się wzmianki – na przykład w kronikach pomorskich i dokumentach zakonnych z archiwów niemieckich – o joannitach odprawiających nabożeństwa, które różniły się formą od typowej liturgii łacińskiej. W jednym z zachowanych pism z 1326 roku z Rurki wspomina się o „rycie zachodnim z elementami rycerskimi”, co sugeruje możliwą kontynuację obrzędów templariuszy w nowej strukturze zakonu szpitalników.

Również architektura późniejszych kaplic joannickich bywa trudna do odróżnienia od wcześniejszych budowli templariuszy, co może być świadectwem ciągłości kadry budowlanej i tradycji symbolicznej.

W ten sposób, choć zakon templariuszy został formalnie zlikwidowany, jego dziedzictwo mogło trwać dalej – ukryte w strukturach Kościoła, zakonnych rytuałach i murach, które przetrwały stulecia.

Czy naprawdę Templariusze ukryli skarb? Czy pozostawili po sobie coś więcej niż cegły i znaki? Czy Kościół celowo marginalizuje ich obecność – by uniknąć niewygodnych pytań o wiedzę, którą mogli posiadać?

Na te pytania nie znajdziemy prostych odpowiedzi. Ale ruiny, symbole i echo dawnych rytuałów wciąż opowiadają historię, której nie da się uciszyć.

• Stanisław Mikucki – "Templariusze na ziemiach polskich", 1966
• Kazimierz Rymut – "Nazwy miejscowe związane z zakonem templariuszy", 1984
• Anna Supruniuk – "Architektura templariuszy w Polsce", Przegląd Historyczny
• Dokumenty nadań księcia Barnima I, Archiwum Państwowe w Szczecinie
• Obserwacje terenowe i analizy archeologiczne w Chwarszczanach i Rurce (2010–2020)