Archeologiczna sensacja. Tak żyło się w tym średniowiecznym grodzie

Domy w Nakle nad Notecią

We wczesnym średniowieczu Nakło było ważnym centrum osadniczym, zamieszkiwanym przez przynajmniej kilkaset osób. Tamtejsi mieszkańcy do budowy domów wykorzystywali głównie sosnę, a okazjonalnie również buk, dębinę i brzozę. Odkryte przez archeologów chaty były zbudowane na planie prostokąta w konstrukcji zrębowej. Standardowy wymiar chaty wynosił 3 x 5 m.

Ze względu na podmokłość terenu chaty wznoszono na specjalnych fundamentach, tworzonych z warstwy faszyny o grubości dochodzącej niekiedy do 1 m. W XI-XII stuleciu budowano też chaty na szczątkach starszych obiektów, wykorzystując ich pozostałości jako podkład.  

Wewnątrz nakielskiego grodu

Wewnątrz grodu w Nakle znajdowały się ulice. Dotąd odkryto pozostałości trzech takich ulic biegnących ze wschodu na zachód. Pod koniec XI wieku zlikwidowano jedną z ulic o szerokości około 2,5 m zbudowanej z trzech warstw pni sosnowych. Na jej miejsce powstał niezabudowany plac, który przetrwał jeszcze dwa wieki (do końca XIII wieku).

Archeologowie podczas prowadzonych przez siebie badań na terenie Nakła odkryli wiele przedmiotów drewnianych. Były to m.in. łuczywka, fragmenty klepek, pławiki, pałki ciesielskie, kijanki, łopatki, miniaturowe mieczyki i różnego rodzaju zabawki.

Gros wydobytych z ziemi wyrobów stanowiły natomiast przedmioty żelazne: haki, gwoździe, skoble, obejmy, noże, klucze itp. Do ciekawszych wytworów z tej grupy należą elementy wyposażenia jeździeckiego i uzbrojenia: groty bełtów do kuszy, strzały do łuków, wędzidła, ostrogi. Wśród znalezionych narzędzi rolniczych na szczególne wyróżnienie zasługują przedmioty rolnicze (radlice, motyki, półkoski, widły).

Mieszkańcy nadnoteckiej warowni

Mieszkańcy wczesnośredniowiecznego Nakła uprawiali różnego rodzaju rośliny i zboża (proso, pszenica zwyczajna i drobnoziarnista, żyto, jęczmień wielorzędowy, komosa biała i jesienna, bniec biały, bób, rdest szerokolistny, orzech laskowy, wiśnia, czereśnia, trzcina pospolita itp.).

Na terenie grodziska odkryto ponad 4 tysiące szczątków zwierząt, których znaczna część służyło ludziom jako pokarm. Jedzono m.in. świnie, krowy, kury, tury, łosie, jelenie, sarny, czy zające.  

Jak podkreślał Dariusz Poliński, charakter warstw kulturowych i zabytki znalezione w Nakle "wskazują na rolniczo-hodowlany i rzemieślniczy rodzaj zajęć jego mieszkańców (między innymi ciesiołka, bednarstwo, tkactwo, rogownictwo, garbarstwo, szewstwo, garncarstwo, kowalstwo i ślusarstwo). Istotną rolę spełniało ponadto rybołówstwo i myślistwo. O zamożności mieszkańców średniowiecznego grodu w Nakle świadczą chociażby znalezione szklane naczynia, które nie były wówczas tanie".

Strategiczny gród w Nakle

Nakło we wczesnym średniowieczu było twierdzą o charakterze strategicznym, zlokalizowaną na pograniczu polsko-pomorskim. Tamtejszy gród znajdował się na terenie obecnego Placu Zamkowego i przyległych ulic.

Z trzech stron Nakło było otoczone bagnami. Od wschodu dostępu do grodu wzbraniała rzeka Śleska. Z kolei od południa dojścia do Nakła strzegła szeroka i rozlewna Noteć, przez którą wiódł tylko jeden most. W razie zniszczenia go dojście od tej strony pod gród przez większą liczbę wojska był praktycznie nierealny.

Badania archeologiczne wykazały, iż Nakło na początku XII stulecia było kompleksem dwuczłonowym. Od strony zachodniej do grodu przylegało nieobronne podgrodzie. Sam gród był natomiast umocniony, jak wszystko na to wskazuje, potężnym wałem. Był on wykonany z drewna, kamieni oraz ziemi, a więc z tych wszystkich materiałów, z jakich wznoszono grody w średniowieczu.

Dotychczasowy niezadowalający stan badań wykopaliskowych uniemożliwia określenie właściwego wyglądu wału nakielskiego. Przypuszczalnie konstrukcja rusztowo-przekładkowa stanowiła tu zasadniczy element, jednak na niektórych odcinkach znajdowały się również skrzynie wypełnione kamieniami i drewnem.

Nakło nad Notecią pod koniec XI wieku

Jak wynika z powyższego, gród w Nakle usytuowano w wyjątkowo korzystnym i jednocześnie trudno dostępnym terenie, co w połączeniu z jego fortyfikacjami mogło przyczynić się do klęski wojsk Władysława Hermana oblegających ten ośrodek w 1091 roku. Zdaniem Anonima zwanego Gallem, piastowski książę pojawił się w tych stronach "około św. Michała", a więc 29 września.

Władysław Herman prowadził oblężenie Nakła w sposób ospały. W trakcie zażartych walk obrońcom udało się spalić machiny oblężnicze Polaków i część ich obozu, co świadczyłoby za tym, iż ówczesna sztuka wojenna Pomorzan nie stała na niskim poziomie.

Jakby tego było jeszcze mało, Czechom, którzy wspomagali wówczas Polaków, zabrakło żywności, której większą część zużyła zapewne już podczas długiego marszu na Pomorze. Trudności aprowizacyjne dały się także odczuć w obozie polskim, co ostatecznie zadecydowało o rozpoczęciu odwrotu spod Nakła przez wojska sprzymierzone.

Kampania nakielska zakończyła się zatem wielką klapą. Cześć historyków orzekła, iż za tę klęskę powinno obarczać się przede wszystkim Władysława Hermana, który fatalnie dowodził podległymi sobie siłami.

W tym twierdzeniu jest niewątpliwie wiele prawdy, jednak nie można zapomnieć i o tym, że w trakcie działań militarnych ujawniły się także poważne niedociągnięcia strony polskiej, która nie była w stanie wykorzystać swojej przewagi liczebnej nad przeciwnikiem.

Źródło

Niniejszy tekst opracowano na podstawie najnowszej książki dr Mariusza Samp w książce "Nakło 1109". (Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2025).