Bitwa pod Beresteczkiem. Największa rzeź XVII wieku

W połowie XVII wieku Rzeczpospolita Obojga Narodów znalazła się w ogniu powstania kozackiego, które wybuchło w 1648 roku pod wodzą Bohdana Chmielnickiego. Kozacy, niezadowoleni z ograniczania ich praw i narastających ucisków ze strony magnaterii, podjęli zbrojną walkę o autonomię.

Sytuacja jednak szybko wymknęła się spod kontroli. Do buntu przyłączyli się chłopi, a powstanie rozlało się na całą Ukrainę. W ciągu zaledwie kilku lat Kozacy odnieśli szereg zwycięstw nad wojskami koronnymi, zdobywając m.in. Korsuń i Żółte Wody.

Rzeczpospolita, osłabiona wojnami z Moskwą i Szwecją, musiała zmobilizować wszystkie siły, by powstrzymać powstanie na wschodnich kresach. Wiosną 1651 roku król Jan II Kazimierz zebrał armię, która miała raz na zawsze rozstrzygnąć konflikt.

Po stronie powstańców stanęli nie tylko Kozacy, ale i sprzymierzone oddziały tatarskie chana Islama Gireja III. Szybko stało się jasne, że nadchodzące starcie będzie miało kluczowe znaczenie dla przyszłości regionu.

Obie strony rozpoczęły koncentrację wojsk na Wołyniu już w maju 1651 roku. Armia koronna, wspierana przez pospolite ruszenie i oddziały litewskie, liczyła według szacunków historyków od 80 do nawet 100 tysięcy żołnierzy.

W jej skład wchodzili piechurzy, jazda, artyleria oraz liczne chorągwie magnackie. Dowództwo objął sam król Jan Kazimierz, wspierany przez doświadczonych dowódców – hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Potockiego, hetmana polnego Marcina Kalinowskiego oraz księcia Jerzego Lubomirskiego.

Po stronie powstańców znalazło się około 100 tysięcy Kozaków oraz 30-40 tysięcy Tatarów krymskich. Siły kozackie, dowodzone przez Bohdana Chmielnickiego, były dobrze uzbrojone i zorganizowane w tradycyjne pułki rejestrowe. Tatarzy, pod wodzą chana Islama Gireja III, stanowili niezwykle mobilną i groźną jazdę, zdolną do błyskawicznych ataków i odwrotów.

Obie armie spotkały się pod Beresteczkiem – niewielką miejscowością położoną na Wołyniu, w pobliżu rzeki Styr. Teren był trudny: podmokłe łąki, liczne bagna i niewielkie wzgórza utrudniały manewry, ale dawały też możliwości obrony.

Pierwsze starcia rozpoczęły się 28 czerwca 1651 roku. Tatarzy przeprowadzili szereg ataków na polskie pozycje, licząc na rozbicie skrzydeł armii koronnej. Polacy, korzystając z przewagi artyleryjskiej, skutecznie odpierali kolejne szarże. Kluczowym momentem okazał się dzień 30 czerwca, kiedy to jazda pod dowództwem Stefana Czarnieckiego i Jerzego Lubomirskiego przeprowadziła udaną kontrofensywę, zmuszając Tatarów do odwrotu.

W kolejnych dniach walki przybrały na intensywności. Kozacy, osłabieni utratą wsparcia tatarskiego, okopali się w obozie warownym, otoczonym wałami i rowami. Polacy rozpoczęli systematyczne oblężenie, wykorzystując artylerię i piechotę do stopniowego zmniejszania obszaru kontrolowanego przez przeciwnika. Bohdan Chmielnicki, próbując ratować sytuację, udał się do chana z prośbą o powrót Tatarów, lecz został zatrzymany przez sojuszników jako zakładnik.

Decydujący szturm nastąpił 10 lipca. Polskie wojska, po kilku dniach ciężkich walk, przełamały umocnienia kozackie. Rozpoczęła się rzeź w obozie. Według relacji współczesnych, zginęło nawet kilkanaście tysięcy powstańców. Nielicznym oddziałom udało się przebić przez polskie pozycje i uciec na wschód.

Bitwa pod Beresteczkiem była jednym z największych starć XVII wieku, zarówno pod względem liczby uczestników, jak i ofiar. Zwycięstwo Rzeczypospolitej pozwoliło na chwilowe zahamowanie powstania kozackiego i odzyskanie kontroli nad częścią Ukrainy. 18 lipca 1651 roku podpisano rozejm w Białej Cerkwi, który ograniczał autonomię Kozaków i zmniejszał ich rejestr do 20 tysięcy.

Choć triumf pod Beresteczkiem był spektakularny, nie zakończył konfliktu. Kozacy szybko odbudowali siły, a wojna trwała jeszcze przez kilka lat.

W dłuższej perspektywie bitwa przyczyniła się jednak do osłabienia pozycji Tatarów na Ukrainie i zahamowania ekspansji kozackiej. W pamięci potomnych Beresteczko zapisało się jako symbol potęgi i determinacji Rzeczypospolitej, ale też jako przestroga przed lekceważeniem siły ruchów społecznych.

Wśród polskich dowódców wyróżniali się król Jan Kazimierz, hetman Mikołaj Potocki oraz książę Jerzy Lubomirski. Szczególną sławą okrył się Stefan Czarniecki, który poprowadził skuteczne ataki na pozycje tatarskie i kozackie. Jego odwaga i umiejętności taktyczne przyczyniły się do zwycięstwa, a sam Czarniecki stał się później jednym z najwybitniejszych dowódców w historii Polski.

Po stronie kozackiej kluczową rolę odegrał Bohdan Chmielnicki, choć jego nieobecność podczas decydującego szturmu była poważnym ciosem dla morale powstańców. Chan Islam Girej III, dowódca Tatarów, wykazał się sprytem i skutecznością, ale jego decyzja o wycofaniu się z pola walki przesądziła o losach bitwy.

Wydarzenia spod Beresteczka stały się inspiracją dla wielu pisarzy, poetów i malarzy. W polskiej literaturze temat ten podejmowali m.in. Henryk Sienkiewicz w "Ogniem i mieczem" oraz Władysław Łoziński w "Prawem i lewem". Bitwa była też motywem licznych obrazów batalistycznych, przedstawiających heroizm i tragedię obu walczących stron.

W kulturze ukraińskiej Beresteczko zapisało się jako symbol walki o wolność i niezależność. Do dziś na miejscu bitwy znajduje się monumentalny pomnik, upamiętniający poległych Kozaków. Każdego roku odbywają się tam uroczystości rocznicowe, gromadzące potomków uczestników i miłośników historii.

Współcześnie bitwa pod Beresteczkiem jest przedmiotem badań historyków, archeologów i pasjonatów wojskowości. Analizowane są zarówno taktyka, jak i logistyka obu armii, a także wpływ wydarzenia na dalsze losy Europy Środkowo-Wschodniej.