Car, który rządził terrorem. Skończył tragicznie

Paweł I przyszedł na świat 1 października 1754 roku w Petersburgu jako syn przyszłej carycy Katarzyny II i wielkiego księcia Piotra. Jego dzieciństwo przebiegało w cieniu konfliktów rodzinnych i politycznych. Katarzyna, po objęciu tronu, odsunęła syna od władzy i wychowania, powierzając go opiekunom oraz dworskim intrygom. Paweł dorastał w atmosferze nieufności, co miało ogromny wpływ na jego późniejszy charakter i styl rządzenia.

Już jako młody książę wykazywał zainteresowanie wojskowością i administracją. Wychowanie na dworze, pełne rygoru i braku czułości ze strony matki, ukształtowało w nim poczucie osamotnienia oraz potrzebę ścisłej kontroli. W młodości Paweł odbył kilka podróży po Europie, gdzie zetknął się z pruskim modelem armii i systemem administracyjnym, które później próbował przenieść na grunt rosyjski.

Relacje z matką były napięte przez całe życie. Katarzyna II nie ufała synowi, obawiając się jego ambicji i nieprzewidywalności. Paweł z kolei żywił do niej żal za odsunięcie od spraw państwowych.

Po śmierci Katarzyny Wielkiej w listopadzie 1796 roku Paweł I objął tron rosyjski. Jego wstąpienie na tron było momentem przełomowym – nowy car natychmiast przystąpił do wprowadzania radykalnych zmian. Jedną z pierwszych decyzji było unieważnienie wielu reform matki, co miało na celu centralizację władzy oraz ograniczenie wpływów arystokracji.

Paweł zniósł liczne przywileje szlachty, wprowadził surowe regulacje dotyczące ubioru i zachowania na dworze, a także zakazał importu zagranicznych książek i podróży za granicę. Te działania miały zacieśnić kontrolę nad elitami i ograniczyć ich niezależność. W sferze administracji car wprowadził nowe kodeksy prawne, zreformował system podatkowy i podjął walkę z korupcją.

Jednym z najważniejszych posunięć było wydanie manifestu ograniczającego pracę pańszczyźnianą chłopów do trzech dni w tygodniu na rzecz właścicieli ziemskich. Pozostałe dni chłopi mogli poświęcać na własne potrzeby, a niedziela miała być wolna od pracy. Reformy te, choć łagodziły los chłopów, spotkały się z niechęcią szlachty i duchowieństwa.

Paweł I słynął z zamiłowania do wojskowości. Zafascynowany pruskim modelem armii, przeprowadził gruntowną reorganizację rosyjskich sił zbrojnych. Wprowadził nowe regulaminy, zmienił system rekrutacji i awansów oraz zmodernizował uzbrojenie. Car osobiście nadzorował ćwiczenia wojskowe, często ingerując w najdrobniejsze szczegóły.

Reforma armii objęła także zmianę umundurowania i wprowadzenie surowej dyscypliny. Paweł I zwolnił ze służby setki generałów i oficerów, a niektórych degradował i przywracał do służby według własnego uznania. Bezwzględnie tępiono pijaństwo, rozpustę i grę w karty wśród żołnierzy. Kary cielesne i surowa dyscyplina stały się normą, co budziło niezadowolenie w wojsku.

W administracji car dążył do centralizacji władzy i usprawnienia aparatu państwowego. Zreorganizował system ministerstw, wprowadził nowe kodeksy prawne i podjął próby walki z nadużyciami urzędników. Policyjna inwigilacja stała się wszechobecna – rozbudowano aparat kontroli i donosicielstwa, co miało zapewnić carowi pełną kontrolę nad społeczeństwem.

Polityka zagraniczna Pawła I charakteryzowała się dużą zmiennością i nieprzewidywalnością. Na początku panowania kontynuował antyfrancuską linię matki, przyłączając Rosję do drugiej koalicji antynapoleońskiej. Wojska rosyjskie pod wodzą generała Suworowa odnosiły sukcesy we Włoszech i Szwajcarii, wzmacniając pozycję Rosji w Europie.

Jednak już w 1800 roku car dokonał gwałtownego zwrotu – rozczarowany postawą sojuszników, zwłaszcza Austrii i Wielkiej Brytanii, wycofał się z koalicji i nawiązał kontakty z Napoleonem Bonaparte. Plany wspólnej wyprawy na Indie brytyjskie oraz embargo na handel z Wielką Brytanią wywołały szok w Europie i doprowadziły do izolacji Rosji na arenie międzynarodowej.

Paweł I prowadził także niekonwencjonalną politykę wobec sąsiadów. Zrezygnował z agresji wobec Imperium Osmańskiego, oferując mu pomoc, a jednocześnie wzmacniał wpływy na Kaukazie i w Gruzji. Te gwałtowne zmiany sojuszy i decyzje dyplomatyczne budziły niepokój zarówno wśród rosyjskich elit, jak i europejskich władców.

Rządy Pawła I były okresem narastającego terroru i represji. Car prześladował opozycję, ograniczał swobody obywatelskie i zaostrzał cenzurę. Policyjna inwigilacja i system donosicielstwa objęły nie tylko arystokrację, ale także szlachtę i wojsko. Kary cielesne, dotychczas zarezerwowane dla niższych warstw społecznych, zaczęły obejmować także szlachtę, zwłaszcza mniej zamożną.

Paweł I regularnie odbierał szlachectwo tym, którzy popadli w niełaskę, a przedstawicieli tego stanu zobowiązał do służby państwowej i obłożył podatkami. Ograniczenie przywilejów elit oraz nieprzewidywalność decyzji cara doprowadziły do narastającego niezadowolenia i spisków na dworze.

Nieufność i paranoja cara sprawiły, że coraz więcej wpływowych osób zaczęło rozważać możliwość usunięcia go z tronu. Atmosfera strachu i niepewności ogarnęła Petersburg i całą Rosję, przygotowując grunt pod dramatyczny finał panowania Pawła I.

Nocą z 23 na 24 marca 1801 roku w Pałacu Michajłowskim w Petersburgu doszło do zamachu na życie cara. Grupa spiskowców, złożona z wysokich rangą oficerów i arystokratów, wtargnęła do sypialni Pawła I. Car, zaskoczony i przerażony, próbował się ukryć, jednak został brutalnie zamordowany. Oficjalnie ogłoszono, że zmarł na udar, lecz prawda szybko wyszła na jaw.

Głównym organizatorem spisku był hrabia Piotr Pahlen, gubernator Petersburga, który zdobył zaufanie Pawła, jednocześnie knując jego upadek. W spisek zaangażowany był także następca tronu, wielki książę Aleksander, który liczył na liberalizację rządów po śmierci ojca.

Zabójstwo cara wstrząsnęło Rosją i Europą. W Pałacu Michajłowskim rozległy się okrzyki "Nie ma już Pawła" i "Hurra!", a spiskowcy świętowali sukces libacją. Nowym carem został Aleksander I, który musiał zmierzyć się z konsekwencjami ojcobójstwa i stabilizacją sytuacji w kraju.

Źródło

Więcej o śmierci Pawła I można przeczytać w książce Mariusza Sampa "Szach-mat. Jak umierali władcy Rosji" (Wydawnictwo History, Kraków 2024).