Co się dzieje z Tobą, kiedy śnisz, że jesteś kimś innym?

Nie tylko zmienia się otoczenie – zmieniamy się my sami. Nagle mamy inne ciało, inne imię, inne życie. Czasem wiemy, że to my – a czasem nawet tego nie czujemy. Kiedy się budzimy, zostaje pytanie: co to właściwie było?

W większości snów zachowujemy jakieś poczucie siebie – choć często niepełne. Psycholodzy nazywają to tożsamością marzycielską (dream self). To senne „ja” zwykle dzieli z nami cechy z rzeczywistości: płeć, osobowość, wspomnienia. Jednak sny mają własną logikę, dlatego czasem możemy czuć się zupełnie inaczej niż na jawie – na przykład wykazywać cechy, których nigdy nie przejawiamy, lub znajdować się w sytuacjach, których nigdy byśmy nie wybrali.

Są też sny, w których tożsamość zmienia się radykalnie. Nie tylko jesteśmy kimś innym — często nawet nie jesteśmy świadomi tej zmiany. Śnimy jako ktoś obcy i nie zdajemy sobie z tego sprawy. Nie ma wewnętrznego sprzeciwu, bo mózg w stanie snu nie sprawdza, czy nowa tożsamość pasuje do znanych wzorców. Dla umysłu śniącego nie liczy się, kim jesteś – liczy się, że jesteś kimś, kto pasuje do snu. To rodzi pytania o to, jak bardzo nasze poczucie „ja” zależy od kontekstu i pamięci. Jeśli w śnie nie pamiętamy, kim jesteśmy na jawie, i nie mamy ciała, które uznajemy za swoje – czy to nadal my? A może senne „ja” to tylko tymczasowa maska, projektowana przez umysł, by podtrzymać wewnętrzną narrację?

Od 6 do 20% snów zawiera doświadczenia bycia kimś innym niż „ja na jawie”. Analiza 12 000 zapisanych snów ujawniła przypadki śnienia jako inne osoby, płcie, gatunki, a nawet przedmioty. Niektórzy śnili jako obserwatorzy bez ciała lub jako kilka postaci na raz. Te zjawiska są silnie powiązane z wyobraźnią, kreatywnością i praktykami świadomego śnienia. Neurokognitywne modele tłumaczą je jako ćwiczenie elastyczności ja – mózg testuje alternatywne wersje siebie w bezpiecznej przestrzeni snu.

W fazie REM, która charakteryzuje się intensywną aktywnością neuronalną i żywymi snami, dochodzi do wyciszenia funkcji przyśrodkowego płata przedczołowego — obszaru kluczowego dla refleksji, osądu i spójnego poczucia tożsamości. Równocześnie obserwuje się obniżoną aktywność hipokampa, odpowiedzialnego za konsolidację pamięci autobiograficznej. W rezultacie śniący nie porównuje wydarzeń sennych z rzeczywistością znaną z jawy, a jego umysł akceptuje nawet najbardziej nierealne konfiguracje tożsamości jako naturalne. Mózg swobodnie rekonstruuje „ja” — dostosowując je do logiki narracji sennej, bez potrzeby zachowania ciągłości z realnym życiem.

Według Thomasa Metzingera nie istnieje stałe „ja” – jest jedynie model siebie, nieustannie aktualizowany. W śnie ten model ulega rozmontowaniu. Ciemieniowa kora odpowiedzialna za integrację tożsamości osłabia swoje działanie, a aktywizują się sieci narracyjne. Kora wrzecionowata potrafi zaakceptować obce twarze jako „nasze”. Tożsamość we śnie staje się eksperymentem.

Tożsamość w śnie jest elastyczna. Filozofowie umysłu sugerują, że „ja” nie jest trwałym bytem, ale efektem działania systemu predykcyjnego. Śniąc jako ktoś inny, widzimy to wyraźnie – nasz mózg nie odtwarza tożsamości, lecz ją tworzy w czasie rzeczywistym.

Jedna z teorii głosi, że sen umożliwia symulację alternatywnych jaźni – po to, by móc testować zachowania, adaptować się i rozwijać empatię. Osoby z większą skłonnością do introspekcji czy twórczości częściej śnią o byciu kimś innym. Sen jako laboratorium tożsamości? Dlaczego nie.

Możliwość stania się kimś innym w śnie może być formą psychicznego treningu, próbą rozciągania granic jaźni. W kontrolowanych eksperymentach nad świadomym śnieniem, badacze zauważyli, że niektórzy uczestnicy potrafią wybierać swoją tożsamość i celowo eksplorować różne wersje siebie – nawet takie, które na jawie byłyby nieakceptowalne. Może to pomaga w integracji nieuświadomionych aspektów psychiki?

Być może śnienie jako ktoś inny nie tylko odzwierciedla plastyczność umysłu, ale i jest warunkiem jego rozwoju. To, kim jesteśmy, wciąż się zmienia – i może właśnie sny przypominają nam o tym w najbardziej subtelny sposób.

Być może tak. Może pokazuje, że nasze „ja” to nie granica, ale proces. Sny, w których jesteśmy kimś innym, uczą, że możemy siebie przekraczać. I że jesteśmy znacznie bardziej złożeni, niż chcielibyśmy przyznać na jawie.

Niektórzy badacze uważają, że analiza snów, w których śniący jest kimś zupełnie innym, niż na jawie, może być używana jako narzędzie terapeutyczne – do odkrywania ukrytych emocji, lęków i nieprzeżytych możliwości. Jeśli senne „ja” mówi coś o naszym potencjale, to może warto go wysłuchać – bez oceny, bez lęku, z otwartością. Może właśnie wtedy zaczynamy rozumieć, że tożsamość nie musi być zamkniętą formą, ale dynamicznym, wciąż żywym doświadczeniem.

• Domhoff, G. W. (2003). The Scientific Study of Dreams
• Hobson, J. A. (2002). Dreaming: An Introduction to the Science of Sleep
• Nielsen, T., & Levin, R. (2007). Nightmares: A new neurocognitive model
• Metzinger, T. (2009). The Ego Tunnel
• Seth, A. (2021). Being You: A New Science of Consciousness
• Windt, J. M. (2015). Dreaming: A Conceptual Framework for Philosophy of Mind and Empirical Research