Dlaczego ludzie bali się luster? Historia zakazanych odbić w Europie Środkowej

Zwierciadło miało swoją reputację – i nie była to dobra reputacja. Wiązano je z przesądami, śmiercią, a nawet zjawiskami, które dziś nazwalibyśmy halucynacjami. Uważano, że w lustrze można zobaczyć nie tylko siebie, ale i „to, co nadchodzi”. A to nie zawsze było dobre.

W wielu regionach Polski i sąsiednich krajów, jak Czechy, Słowacja czy Węgry, istniał niepisany obowiązek: gdy ktoś zmarł w domu, wszystkie lustra należało natychmiast zasłonić. Starymi kocami, ręcznikami, ciemną tkaniną. Nie dla estetyki ani żałoby. Chodziło o bezpieczeństwo. Wierzono, że dusza zmarłego może zabłądzić – i zostać wciągnięta do lustra. Albo wręcz przeciwnie: wydostać się z niego później, o złej porze.

Zdarzały się też bardziej drastyczne zwyczaje. W niektórych domach w ogóle nie trzymano luster w pokojach, w których ktoś chorował. Nie po to, by nie stresować chorego własnym wyglądem. Raczej dlatego, że odbicie miało zdolność „zabierania sił”. Uważano, że słaby człowiek może „zniknąć z lustra”, a potem – z życia.

Jednym z bardziej uporczywych przesądów było przekonanie, że w lustro nie powinno się patrzeć po zmroku. Bo nocą, jak mawiano, 

. Kogo? To zależało. Czasem mówiono, że można zobaczyć śmierć. Innym razem – przyszłość. Ale najczęściej: coś, czego nie da się opisać, tylko poczuć.

Ten lęk nie był całkiem bezpodstawny. W półmroku ludzkie zmysły łatwo ulegają złudzeniom. Twarz w lustrze wydaje się poruszać, rysy się zmieniają, a spojrzenie – dziwnie obce. Mózg, pozbawiony pełnych danych, zaczyna „dopowiadać” rzeczy, które nie istnieją. To zjawisko zostało zbadane przez psychologów dopiero niedawno, ale ludzie znali je intuicyjnie od wieków. Dlatego w wielu domach lustro zasłaniano nie tylko po śmierci, ale też po zachodzie słońca.

Lustro pokazuje to, czego nie widzimy na co dzień: naszą twarz bez emocji. Patrząc w lustro długo i w ciszy, można zauważyć, jak znikają codzienne maski. Zaczynamy dostrzegać zmarszczki, asymetrie, spojrzenie, którego nikt inny nie widzi. To intymność, która potrafi być przytłaczająca. W dawnych kulturach, w których własna tożsamość nie była aż tak introspekcyjna jak dziś, taka konfrontacja bywała trudna do zniesienia. Z tego też powodu lustro bywało symbolem próżności, ale i niepokoju. Z jednej strony – narzędzie magii i wróżenia. Z drugiej – coś, co „ściąga uwagę złych sił”. A czasem nawet źródło klątwy. Do dziś w wielu regionach istnieje przesąd, że zbicie lustra to siedem lat pecha. Nie dlatego, że lustro jest cenne. Ale dlatego, że to, co się rozbiło, to obraz duszy. A jego pęknięcie miało zwiastować długotrwałe nieszczęścia.

W ludowych rytuałach zwierciadło było narzędziem wróżby. Młode dziewczęta siadały samotnie w ciemnym pokoju z jedną świecą, patrzyły w lustro i próbowały dostrzec przyszłego męża. Jeśli pojawiał się cień – wróżba była pomyślna. Jeśli nic – oznaczało to samotność. Jeśli cień miał twarz zmarłego – zwiastowało to rychłą chorobę.

Choć dziś traktujemy te praktyki jak folklor, warto pamiętać, że wiara w moc luster była powszechna. Nawet wśród ludzi wykształconych. Jeszcze w XIX wieku nie brakowało relacji o ludziach, którzy zasłaniali lustra podczas burzy, wierząc, że mogą „przyciągać pioruny” lub otwierać coś nieznanego. Wierzono, że podczas silnych zjawisk atmosferycznych zasłony między światami stają się cieńsze – a lustro to jedyne „otwarte okno”.

Współczesna nauka odkryła coś, co potwierdza wiele dawnych obaw. Psycholog Giovanni Caputo z Uniwersytetu w Urbino przeprowadził eksperyment: poprosił ochotników, by przez kilka minut patrzyli w swoje odbicie w półmroku. Większość badanych opisała doświadczenia przypominające wizje: zniekształcenie twarzy, pojawienie się drugiej osoby w odbiciu, a nawet... obserwowanie siebie z zewnątrz.

Efekt ten nazwano „iluzją twarzy w lustrze”. W rzeczywistości to wynik mechanizmu znanego jako efekt Troxlera – gdy patrzymy nieruchomo w jeden punkt, mózg przestaje przetwarzać niezmienne bodźce z otoczenia i zaczyna „tworzyć” obrazy. To właśnie wtedy pojawiają się „duchy” i „obce spojrzenia”. A lęk, który się pojawia, jest bardzo realny.

Choć dziś lustro to niemal przezroczysty element naszego życia, tak naprawdę nigdy nie straciło swojej siły. Po prostu przywykliśmy do obecności własnej twarzy. Ale im dłużej się jej przyglądamy, tym bardziej potrafi zaniepokoić. Bo odbicie w lustrze nie tylko pokazuje to, co widzą inni – ono pokazuje również to, co próbujemy ukryć. Czasem to zmęczenie, którego nikt nie zauważa. Czasem to cień emocji, którego nie potrafimy nazwać. A czasem to wrażenie, że w spojrzeniu odbitej twarzy jest coś... obcego. Coś, co nie do końca należy do nas. Nie trzeba wierzyć w przesądy, by zrozumieć, dlaczego nasi przodkowie traktowali zwierciadło z takim dystansem. Wystarczy chwila ciszy, zamknięte drzwi i jedno spojrzenie – dłuższe niż zwykle.

Ostatecznie lustro to nie tylko przedmiot. To moment spotkania. Ze sobą samym, z własną historią, czasem z niepokojem, który nie ma nazwy. I może właśnie dlatego, niezależnie od epoki i wykształcenia, coś w nas – bardzo starego – podpowiada, by nie ufać tej idealnie gładkiej tafli całkowicie.

Lustra przetrwały w domach, w rytuałach, w kinie, w sztuce. Ale prawdziwy strach przed lustrem nigdy nie był strachem przed szklaną powierzchnią. To był zawsze strach przed tym, że może pokazać coś, czego nie chcemy zobaczyć. Coś, co już tam jest – tylko czeka, aż na nie spojrzymy.

• Caputo, Giovanni B. “Strange-face-in-the-mirror illusion.” Perception, vol. 39, no. 7, 2010.
• Dorota Simonides, Śląski rok obrzędowy, Instytut Śląski, 1997.
• Barbara Ogrodowska, Zwyczaje, obrzędy i tradycje w Polsce, Muza, 2001.
• Janusz Kamocki, Magia i wiara w kulturze ludowej, Wyd. UJ, 2003.
• Journal of Cognitive Neuroscience, 2006 – publikacje nt. efektu Troxlera i deprywacji sensorycznej.