Duchy pałacu w Nieborowie i jego niezwykli goście

Kardynał Radziejowski

Nieborów to licząca blisko 1000 mieszkańców wioska znajdująca się koło Łowicza. W całej Polsce znana jest dzięki znajdującemu się tu pałacowi. Pierwsze wzmianki dotyczące Nieborowa pochodzą z II wieku. Wtedy powstał tu tzw. przysiółek, a następnie wieś. W 1314 roku w tej wsi zbudowano kościół. Wzniesiono również drewniany dwór. Dwieście lat później, na początku XVI wieku, rodzina Nieborowskich, herbu Prawda zbudowała tu dwór w stylu gotycko -renesansowym.

W 1694 roku Nieborów stał się własnością kardynała Michała Stefana Radziejowskiego. Urodził się w Radziejowicach. Był synem podkanclerza Hieronima Radziejowskiego i Eufrozyny Tarnowskiej. Hieronim popadł w konflikt z królem Jana Kazimierzem. Został skazany na banicje i wyjechał do Szwecji. Jak twierdzą historycy zdobył tam zaufanie króla Karola X Gustawa i miał namówić go na najazd na Polskę. Miało to miejsce w 1655 roku, a najazd ten nazwano potopem szwedzkim. Ale Hieronim nie zabrał do Szwecji syna Michała. Matka Michała Radziejowskiego umarła niedługo po porodzie. A Michał wraz z bratem i siostrą został oddany na dwór królewski. Wychowywała go Ludwika Maria, która była żoną dwóch polskich królów: Władysława IV oraz Jana Kazimierza. Michał Radziejowski był też spokrewniony z królem Janem III Sobieskim. Jego babka była rodzoną siostrą ojca zwycięzcy spod Wiednia.

To właśnie Michał Radziejowski wybudował w Nieborowie barokowy pałac. Projektował go Tylman z Gameren, mieszkający w Polsce architekt pochodzenia holenderskiego. Po śmierci kardynała Radziejowskiego Nieborów stał się własnością Konstancji z Niszczyckich i Jerzego Hipolita Towiańskiego. Zapisał im nieborowskie dobra w testamencie. Ale ich syn

Krzysztof Mikołaj Towiański sprzedał je w 1723 roku generałowi saskiemu Aleksandrowi Jakubowi Lubomirskiemu i jego żonie. Karolinie Fryderyce von Vitzthum. Potem właścicielami Nieborowa byli Stanisław i Jan Józef Lochoccy. W 1766 roku dobra nieborowskie kupił Michał Kazimierz Ogiński, hetman wielki litewski.

Radziwiłłowie w Nieborowie

W 1774 roku właścicielem nieborowskich dóbr został książę Michał Hieronim Radziwiłł, jeden najbogatszych magnatów polsko-wileńskich, wojewoda wileński. Był on synem, Marcina Mikołaja Radziwiłła, marszałka Trybunału Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ten już jako młody chłopak zaczął zdradzać objawy choroby umysłowej. Choroba się rozwijała i doprowadziła go do obłędu. Swoją drugą żonę uwięził wraz z dziećmi, założył harem złożony z porwanych bądź kupionych dziewcząt, napadał i podpalał okoliczne dwory, dokonywał rozbojów na drogach, porywał i więził ludzi. W swoim laboratorium poszukiwał kamienia filozoficznego. W 1748 roku został ubezwłasnowolniony. Zmarł w w 1782 roku.

Pod rządami jego syna Michała Hieronima Radziwiłła rozpoczął się rozkwit nieborowskiego pałacu.

- Michał Hieronim Radziwiłł zgromadził kolekcję obrazów mistrzów europejskich - holenderskich, niemieckich, włoskich i hiszpańskich oraz portrety osobistości polskich i obcych, gabinet kilkunastu tysięcy rycin, księgozbiór unikatowych starodruków (od XVI wieku), zespoły mebli polskich, angielskich i francuskich, zbiory sztuki zdobniczej - sreber, porcelany, szkieł i tkanin – mówiła nam Monika Antczak z muzeum w Nieborowie. - Dla niego warszawski architekt Szymon Bogumił Zug założył na początku lat siedemdziesiątych XVIII wieku regularny ogród francuski i przebudował w 1784 roku wnętrza pałacu w stylu wczesnoklasycystycznym (Gabinety Żółty i Zielony, Sypialnia Wojewody). Książę wprowadził na folwarku nieborowskim nowoczesne formy organizacji zarządzania dobrami i uprawy ziemi. Jego małżonka, Helena z Przeździeckich, założyła w pobliżu Nieborowa słynny ogród romantyczny, który nazwała Arkadią.

Spór o spadek

Michał Hieronim Radziwiłł umarł w 1831 roku. Dobra nieborowskie zaczęły podupadać, podobnie jak pałac. Powodem było to, że toczył się spór o spadek po Michale. Chodziło głównie o ogromną sukcesję położoną na terenie Cesarstwa Rosyjskiego, Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W końcu w 1841 roku dobra położone w Królestwie Polskim, w tym Nieborów, otrzymał Michał Gedeon Radziwiłł, syn Michała Hieronima. Był on generałem wojsk polskich, jednym z głównodowodzących Powstaniem Listopadowym. Potem Nieborów odziedziczył syn Michała Gedeona, Zygmunt Radziwiłł.

- Okazał się utracjuszem i doprowadził do ruiny dobra swoich przodków – wyjaśniała Monika Antczak - Sprzedał na licytacji w Paryżu najlepszą część galerii obrazów i biblioteki, zgromadzonych przez wielkiego dziada, i odsprzedał w obce ręce Arkadię z całym jej unikatowym wyposażeniem. Na szczęście odstąpił Nieborów w 1879 roku swemu bratankowi Michałowi Piotrowi Radziwiłłowi i przeniósł się na stałe do Francji.

Michał Piotr Radziwiłł okazał się o wiele lepszym gospodarzem niż jego stryj. Udało mu się odkupić Arkadię. Przy pałacu powstała manufaktura, która produkowała meble i majoliki. Majolika to ceramika pokryta nieprzezroczystą polewą ołowiową – cynową, mająca bogatą kolorystykę. Wyrabiano z niej m.in. bogato zdobione naczynia. Michał Piotr uzupełnił uszczuplone przez stryja wyposażenie wnętrza, na nowo wyposażył pałacową bibliotekę.

Czasy Janusza Radziwiłła

Michał Piotr Radziwiłł zmarł w 1903 roku. Nie zostawił potomstwa. W 1905 roku wdowa po nim, Maria Ewa sprzedała dobra nieborowskie dalekiemu kuzynowi męża, Januszowi Radziwiłłowi,ordynatowi ołyckiemu. Był on znanym działaczem politycznym i gospodarczym okresu międzywojennego. Podczas I Wojny Światowej w swym majątku na Wołyniu organizował pomoc dla uchodźców z Królestwa Polskiego. Latem 1918 roku prowadził rozmowy cesarzem niemieckim Wilhelmem II, swoim kuzynem oraz cesarzem Austrii Karolem I na temat restauracji korony w Polsce.

Podczas wojny polsko – bolszewickiej poszedł do wojska jako ochotnik. Potem był jednym z przywódców Stronnictwa Prawicy Narodowej. Po Przewrocie Majowym został nieformalnym przywódcą polskich konserwatystów. W latach 1928 – 1935 był posłem na sejm z ramienia BBWR, czyli Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem, a między 1935 a 1938 rokiem senatorem.

Ale wracając do Nieborowa to dokonał on przebudowy wnętrz pałacowych. Stało się to między 1922 a 1929 roku.

Po wybuchu II wojny Światowej, już 20 września 1939 roku Janusz Radziwiłł raz z synem Edmundem został aresztowany przez NKWD. Zostali osadzeni na Łubiance. Przesłuchiwał ich sam Ławrientij Beria. Po trzech miesiącach Janusz Radziwiłł został zwolniony. Stało się to po interwencji włoskiej rodziny królewskiej. Przełom lat 1939 i 1940 spędził w Warszawie. Na początku 1940 roku pojechał do Berlina, by interweniować w sprawie zmniejszenia represji hitlerowskich wobec Polaków. Zrobił to za wiedzą Rządu RP na uchodźstwie. Przyjął go wtedy osobiście Hermann Goering. Znali się jeszcze z przedwojennych czasów, razem polowali. Ale spotkanie nie dało żadnych rezultatów.

Janusz Radziwiłł działał w Stołecznym Komitecie Samopomocy Społecznej, współpracował z Radą Główną Opiekuńczą i Delegaturą Rządu na Kraj. Wiele razy interweniował u Niemców w sprawie aresztowanych Polaków. W czasie wojny majątkiem w Nieborowie zarządzał jego syn Edmund, który był też żołnierzem Armii Krajowej. Razem z nim w AK działała też żona Izabella.

Po wybuchu Powstania Warszawskiego Janusz Radziwiłł i jego żona Anna z Lubomirskich zostali aresztowali przez Niemców i wywiezieni do Berlina. Osadzono ich w więzieniu w Moabicie. Niespodziewanie zostali zwolnieni w październiku 1944 roku. Wtedy przyjechali do Nieborowa.

Po wkroczeniu Rosjan, już 20 stycznia 1945 roku Janusz Radziwiłł został aresztowany przez NKWD i wywieziony do Krasnogorska. W tamtejszym więzieniu znalazł się jego syn Edmund i żona Anna. Anna zmarła w Krasnogorsku w 1947 roku. Potem Janusz Radziwiłł został zwolniony. Gdy wrócił do Warszawy na krótko znalazł się w rękach UB. Po zwolnieniu zamieszkał w małym mieszkaniu na Mokotowie, wycofał się z życia politycznego. Umarł w 1967 roku.

Po wojnie w pałacu w Nieborowie, między innymi głównie dzięki staraniom profesora Stanisława Lorentza otworzono muzeum

Duchy, duchy...

Tak jak każdy poważny pałac także ten w Nieborowie ma swoje duchy.- Wieloletni bywalcy Nieborowa, goście Ośrodka Pracy Twórczej, opowiadają o nocnych tajemniczych odgłosach dochodzących z nieborowskiej biblioteki – mówiła nam w wywiadzie Monika Antczak. - To właśnie tutaj znajduje się portret fundatora pałacu kardynała Radziejowskiego. Delikatny dźwięk dzwoneczka przywołującego służbę sygnalizuje obecność kardynała, który „spacerując” po wnętrzach rezydencji domaga się uwagi współczesnych.

Natomiast na drugim piętrze, tam, gdzie znajdują się pokoje gościnne króluje duch pięknej Anny Orzelskiej, ukochanej córki Augusta Mocnego Sasa, Jej porter wisi w tzw. sali czerwonej. Anna trzyma na nim na rękach mopsa. Goście pałacu przekonują, że widzieli wiele razy małego pieska biegające po korytarzu. Na dodatek słyszeli szelest sukni...

Niezwykli goście

Kiedyś pałac w Nieborowie często odwiedzał g zmarły w 2013 roku Sławomir Mrożek. Zamykał się wtedy w swym apartamencie znajdującym się w tzw. wieży dyrektorskiej i pisał. Jak wspominali pracownicy muzeum w Nieborowie przez cały dzień dobiegał z niego tylko stukot maszyny do pisania. Sławomir Mrożek opuszczał swój pokój tylko na posiłki.

Znany dramatopisarz spędzał tu między innymi Boże Narodzenie, Wielkanoc. Przez laty w pałacu w Nieborowie otwarto wystawę jego rysunków.

- Jak dobrze mieć wystawę w domu! – stwierdził na jej otwarciu Mrożek.

Częstym gościem w Nieborowie był również Konstanty Ildefons Gałczyński. Zajmował apartament w jednej z pałacowy wież. Dziś nazywana jest wieżą Gałczyńskiego. Stojący teraz w pałacowym hallu posąg Niobe miał zainspirować poetę do napisania poematu pod tym samym tytułem. Nieborowski pałac odwiedził również Henryk Sienkiewicz. Na pisarzu największe wrażenie zrobił antyczny nagrobek Acyli Lanoliny, żony Winicjusza, wystawiony przez zrozpaczonego męża po śmierci ukochanej. Zainspirowany tą historią Sienkiewicz miał napisać na ten temat nowelę. Nowela szybko przemieniła się w powieść zatytułowaną ,,Quo Vadis’’, która przyniosła pisarzowi nagrodę Nobla. Natomiast opisy nieborowskiej przyrody znajdują się w pamiętnikach Marii Dąbrowskiej, która również często wypoczywała i tworzyła w pałacu w Nieborowie. Tu też przez kilka dni odpoczywał Gustaw Herling – Grudziński, a w przepięknej jadalni obiad jadła Raisa Gorbaczow i George Busch, gdy był jeszcze wiceprezydentem USA.