Duchy, zjawy, upiory, tajemnice i legendy podkarpackich zamków

- Wędrówka szlakiem podkarpackich zamków bez wątpienia jest niezwykłym doświadczeniem – zachęcają do odwiedzin Karolina Miller i Piotr Andruszko, autorzy RudeiCzarne Travel Blog i przewodnika „Podkarpackie do zobaczenia”. - Tereny te bowiem obfitują w zachwycające zamki, pałace, a także dwory, które znaleźć można w każdej z turystycznych krain województwa podkarpackiego. Skupiając się jednak na zamkach, warto zwrócić uwagę na to, co sprawia, że te podkarpackie są tak wyjątkowe i warte zobaczenia na własne oczy.

Zamek w Baranowie Sandomierskim uchodzi za perłę architektury późnorenesansowej i jeden z najlepiej zachowanych tego typu obiektów w Europie. Legenda głosi, że stanął w miejscu dawnego kultu pogańskiego i pierwotnie był warownym dworem rycerskim, jak na XV wiek - niemal fortecą. Współczesny kształt i wartość architektoniczną nadał mu Rafał Leszczyński, który w połowie XVI wieku postawił tu dwór na planie prostokąta. Z biegiem czasu obiekt wielokrotnie zmieniał właścicieli, padał ulegał pożarom, po których następowały kolejne remonty i przebudowy.

Zamek odzyskał swój dawny urok w latach 60. XX wieku, kiedy został poddany gruntownej renowacji.  Majestatu nabrały cztery baszty narożne i krużganki wewnątrz dziedzińca. Baranowski zamek znów przypominał „Mały Wawel”, jak trafnie określił go w XIX wieku Sławomir Odrzywolski.

Będąc tutaj, nie sposób można pominąć Galerii Tylmanowskiej - urokliwej secesyjnej kaplicy. Warto też zajrzeć do zbrojowni, wspiąć się na basztę Falconiego oraz pospacerować po parku zamkowym, podzielonym na ogrody w stylu francuskim, angielskim i włoskim. Część zamkowych wnętrz służy dziś gościom jako eleganckie przestrzenie hotelowe - historia spotyka tu nowoczesność w niezwykle harmonijny sposób.

Legend o baranowskim zamku nie brakuje. Jedna z nich opowiada o rycerzu Jakszycu, który - chcąc rozbudować zamek warowny - sprowadził z Warmii niewolników i traktował ich bezlitośnie. Wśród nich była piękna  Auela, która  podstępem i mądrością uczyniła z niego prawego człowieka. Inna legenda mówi o deszczu kamieni, który ponoć wymodliła córka Rafała Leszczyńskiego, a który spadł na oblegających zamek Szwedów tak gwałtownie, że ci w panice rzucili się do ucieczki. Baranowska rezydencja ma również swoją „Białą damę”, która w poszukiwaniu męża pojawia się po północy na zamkowych krużgankach. Dlatego młodym kawalerom i dziś odradza się nocne spacery, bo mogliby z nich nie powrócić.

Już w XVII wieku był zjawiskowy na skalę Europy. Pałac, rezydencja magnacka i forteca w jednym. Dzięki umocnieniom bastionowym oparł się nawet najazdowi szwedzkiemu. Księżna Izabela Czartoryska złagodziła estetykę militarną, tworząc kompleks parkowo–ogrodowy i gromadząc dzieła sztuki. Na przełomie XIX i XX wieku rezydencję wyposażono w elektryczność, wodociąg i kanalizację - uchodziła wówczas za jedną z najbardziej luksusowych w całej Europie. Gościli tu arcyksiążęta Rudolf i Franciszek Ferdynand, król Rumunii Ferdynand i przedstawiciele najznamienitszych rodów europejskich. II wojna światowa oszczędziła ten bezcenny kompleks, dzięki czemu dziś można podziwiać go niemal  w takiej formie, w  jakiej zachwycał w czasach swojej największej świetności.

Stajnia i wozownia to prawdziwe perełki muzealne – zwłaszcza imponująca kolekcja historycznych pojazdów. Słynna storczykarnia ma już ponad sto lat. A Wnnętrza? Niezmiennie wciąż zdumiewają swoim majestatem i XIX-wiecznym przepychem, czyniąc każdy krok po tych salach podróżą w czasie.

Po łańcuckim zamku grasuje budzący grozę duch Stanisława Stadnickiego, zwanego Diabłem Łańcuckim, postaci niesłychanie mrocznej, owianej złą sławą już za życia. Widywana jest także  łagodna „Błękitna Markiza”, utożsamiana z Izabelą Czartoryską. A „Biała Dama”, bez której nie może się obejść żaden szanujący się zamek, to jej córka Julia Potocka, która ponoć przechadza się po pałacowych korytarzach.

Zamek Lubomirskich w Rzeszowie, dziś to „pałac sprawiedliwości” - siedziba Sądu Okręgowego. Powstał na miejscu XV-wiecznego dworu warownego, rozbudowanego w kolejnym stuleciu z inicjatywy ówczesnego właściciela miasta, Mikołaja Spytka Ligęzy. Na przestrzeni wieków zamek wielokrotnie zmieniał wygląd. Był łupiony w konfliktach rodzinnych, oblegany przez Tatarów, zdobyty przez Szwedów, a potem przez wojska saskie i rosyjskie. W 1820 roku zamek przejęły władze austriackie na cele sądownicze i więzienie. Pod koniec XIX wieku zamek został wyburzony, a na jego miejscu powstał obecny budynek. W XX wieku stał się miejscem męczeństwa: najpierw niemieccy okupanci mordowali tu żołnierzy polskiego podziemia, potem – sowieccy oprawcy więzili i zabijali „wrogów ludu”. Funkcję więzienia pełnił do 1981 roku.

Dziś zamek, choć niezamieszkany przez duchy, skrywa dramatyczną przeszłość bardziej przerażającą niż jakakolwiek legenda. Nadal przypomina „palazzo in fortezza” – masywną twierdzę skrytą za murami i fosą – i można go zwiedzać jako miejsce pamięci.

Zamek w Krasiczynie powstał na przełomie XVI i XVII wieku z inicjatywy Stanisława Krasickiego. To perła architektury renesansowo-manierystycznej, o planie kwadratu, z czterema unikalnymi basztami: Boską, Papieską, Królewską i Szlachecką – symbolizującymi moce rządzące dawnym światem. Dziedziniec zdobią wykonane techniką sgraffito sceny biblijne, popiersia cesarzy i polskich królów. Kaplicę w Baszcie Boskiej porównywano do Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu. Zamek gościł m.in. Zygmunta III Wazę, Władysława IV, Jana Kazimierza i Augusta II.

Dziś część pomieszczeń służy jako hotel. Można wejść do krypty w Baszcie Boskiej, na wieżę zegarową, zajrzeć do gabinetu myśliwskiego i zejść do Sali Tortur. Warto też trzykrotnie okrążyć rosnący tu miłorząb japoński – ponoć przynosi szczęście.

W zamku widywano „Białą Damę”, choć nikt nie zna jej twarzy. Legenda mówi, że to duch Zofii, córki Leona Ludwika Sapiehy i Jadwigi z Zamoyskich. Zginęła, skacząc z wieży, rozdzielona z ukochanym przez rodziców. Jej zjawa pojawia się w lipcowe noce.

- Historia, wielokulturowość, dawna potęga magnackich rodów odcisnęły trwałe piętno w architekturze i dziedzictwie tego regionu – tłumaczą Karolina Miller i Piotr Andruszko. - Podkarpackie zamki nie były zwykłymi siedzibami największych magnackich rodów. Były to prawdziwe twierdze władzy, wpływów i ambicji, które sięgały tronu polskiego władcy. Rody te w dużym stopniu wpływały na losy kraju, prowadziły aktywne działania dyplomatyczne, gospodarcze, ale także dbały o kulturę i dziedzictwo. Zamki takie, jak ten w Łańcucie, Krasiczynie czy Baranowie Sandomierskim niczym nie ustępują europejskim rezydencjom, a często nawet przewyższają je kunsztem, elegancją i duszą. Widać to dobrze podziwiając ich architekturę, w której przeplata się renesans, manieryzm, ale także klasycyzm czy barok.

Zamek Kazimierzowski w Przemyślu to jeden z najstarszych tego typu obiektów  na Podkarpaciu. Zanim król Bolesław Chrobry postawił tu murowaną rotundę i palladium, istniała już drewniana warownia. Dopiero Kazimierz Wielki, w 1340 roku, przekształcił ją w zamek, który Piotr Kmita rozbudował o basteje obronne. Do dziś zachowały się trzy okrągłe baszty oraz czworoboczna wieża. Kolejni właściciele dbali również o jej estetykę zamku. O jego randze świadczy fakt, że gościli tu między innymi: Bolesław Chrobry, Kazimierz Wielki, Władysław Jagiełło, Jan Olbracht, Stefan Batory, Władysław IV oraz podobno Jan III Sobieski i August II Mocny.

Warto wspiąć się na basztę północną, z której roztacza się panorama Pogórza Przemyskiego, a także zejść do podziemi, gdzie można obejrzeć artefakty odkryte przez archeologów. W lochach pod basztą wschodnią znajdują się repliki narzędzi tortur, a ekspozycja w samej baszcie poświęcona jest Kazimierzowi Wielkiemu.

„Zemsta” Aleksandra Fredry to nie tylko fikcja literacka – oparty na faktach spór miał miejsce właśnie na zamku Kamieniec w Odrzykoniu, niecałe 10 km od Krosna. Fredro, który został właścicielem warowni po ślubie z Zofią Jabłonowską, odkrył XVII-wieczne akta sądowe opisujące konflikt rodów Firlejów i Skotnickich – współwłaścicieli zamku. Jedni zajmowali jego część wschodnią, drudzy zachodnią, a spór toczył się o… mur graniczny. Zwaśnieni nie tylko niszczyli sobie pola i lasy, zajmowali bydło, ale też doprowadzali do krwawych starć. Dziś z dawnej świetności XIV-wiecznej warowni pozostały tylko malownicze ruiny – zdewastowane podczas najazdu szwedzkiego i nigdy w pełni nieodbudowane.

Mimo to warto tu zajrzeć – działa Muzeum Zamkowe, sala tortur, Pracownia Ceramiki Zamkowej, a położenie na wzgórzu wciąż zachwyca.

Legenda mówi o upiorze czarnego konia, który – obdarty ze skóry po schwytaniu okrutnego zbója – wciąż błąka się po ruinach. Miejscowi twierdzą, że czasem w mroku można dostrzec połyskujące końskie żebra...

Nie tylko zamki – także pałace

Województwo podkarpackie to nie tylko monumentalne warownie, ale też pałace zachwycające kunsztem i artyzmem. Warto wymienić, choćby te w Przecławiu, Sieniawie, pałac Krasickich w Dubiecku, zwany trochę na wyrost zamkiem, także ruiny zamku Fredrów we Fredropolu czy wciąż pobudzające wyobraźnię ruiny zamku w Sobieniu. Poznanie ich wszystkich wymaga tygodni, a zgłębienie niezwykłych historii - lat.

- Dzisiejsze Podkarpackie to od wieków teren wielokulturowy, historyczne pogranicze, gdzie przeplatały się różne wpływy – polskie i ruskie, ale także austriackie, węgierskie, a także różne religie – tłumaczą Karolina i Piotr. - Zamki pełniły funkcje militarne, zarazem będąc miejscami kultury, gdzie rozbrzmiewały różne języki i style. Były świadkami istotnych wydarzeń dla historii Polski: zjazdów możnych, sejmików czy wojen światowych. Każde z tych  wydarzeń zostawiło ślad w ich murach. To żywa lekcja historii Polski, zapisana w murach, legendach i pamięci pokoleń. To także tajemnice ukryte nie tylko w lokalizacji, ale także architekturze, detalach, otoczeniu. Podkarpackie zamki tworzą niezwykłą mozaikę dziejów Rzeczypospolitej, której poznanie jest wyjątkowym doświadczeniem.