Huaynaputina. Wulkan, który mógł zmienić losy Europy i Azji

Huaynaputina znajduje się na andyjskim płaskowyżu wulkanicznym w południowej części Peru. Teren jest trudno dostępny, więc otaczało go niewiele osad ludzkich. Miejscowi nazywali to miejsce wąwozem i nie spodziewali się wybuchu. Erupcja położonego w pobliżu Chilcayoc Grande miała miejsce prawdopodobnie ok. 1490 roku. Była jednak na tyle mało znacząca, że nie została zapamiętana przez lokalną ludność. Jeżeli czegoś się spodziewano, to trzęsień ziemi, które są częstym zjawiskiem w regionie.

Trzęsienia rzeczywiście miały miejsce w 1583 i pod koniec 1599 roku. Pierwsze było na tyle silne, że udaremniło budowę katedry w kolonialnym mieście Arequipa. Możliwe, że był to sygnał budzącego się wulkanu.

Kolejną falę trzęsień mieszkańcy zaczęli odczuwać 15 lutego 1600 roku. Część uciekła w obawie przed zawaleniem domów. Zjawisko nasilało się przez kolejne cztery dni, aż 19 lutego nastąpił potężny niespodziewanie wybuch.

Niewielu było najbliższych obserwatorów, którzy przeżyli erupcję. Ci, którzy przeżyli, nie byli pewni, który wulkan się uaktywnił.

Wybuch był podobny do erupcji Wezuwiusza (tzw. erupcja pliniańska). Wulkan potrafi w takich przypadkach wyrzucić nawet 2/3 swojej zawartości. Chmura popiołu, która zaczęła się formować w pierwszej fazie miała co najmniej 36 km wysokości, a wyrzucony pumeks pokrył osadem powierzchnię 18-23 km2. Huk wybuchu i opadający popiół odnotowano w Limie (ok. 850 km od miejsca wybuchu), a nawet na statku, który płynął wówczas 1000 km od wybrzeża Peru. (Fei J., Zhang D., Lee H., 2015: s. 2)

Trzęsienia trwały nadal w czasie pierwszych dni erupcji, a chmura pyłu utrzymywała się do marca 1600 r. Ogromna kolumna pyłów i gazów zasłoniła niebo, nie dopuszczając długo światła słonecznego i uniemożliwiając obserwację gwiazd.

W kolejnej fazie ze zboczy zaczęła wypływać lawina piroklastyczna, która zatamowała bieg rzeki Rio Tambo, tworząc tymczasowe jeziora o powierzchni do kilkudziesięciu km2. Następnie tamy puściły, a pumeks i gruz pokryły powierzchnię około 950 km2. Wpłynęło to na zmianę biegu rzeki.

Kilka lub kilkanaście wiosek w promieniu 20 km od epicentrum zostało pogrzebanych pod warstwą popiołu i gruzu. Dzięki niewielkiej gęstości zaludnienia i wcześniejszym ewakuacjom bezpośrednich ofiar wybuchu mogło być mniej niż zwykle przy podobnych katastrofach. Szacuje się, że zginęło od 1000 do 1500. (Mariño J. i in, 2021: s.5). Oczywiście kolejne fazy erupcji zniszczyły też faunę i florę w okolicy. Największy wpływ na gospodarkę w Wicekrólestwie Peru miała jednak zima wulkaniczna, wywołana przez aerozole, które dostały się do stratosfery. Według współczesnych badań mogła mieć też znaczący wpływ na wydarzenia na świecie.

Za jedną z dalekosiężnych konsekwencji wybuchu uważa się wyjątkowo zimne lato 1601 r. Wiele wskazuje na to, że mogło być najzimniejszym latem w ciągu ostatnich 600 lat. (por. Fei J. i in.: s. 2) W połączeniu z wyjątkowo surową zimą i miejscami deszczową wiosną z powodziami spowodowało niskie plony i głód w wielu regionach świata.

Miejscami szczególnie dotkniętymi klęską nieurodzaju i epidemiami były Europa Północna, Korea i Chiny. Ucierpiała zwłaszcza Rosja, która doświadczyła największego głodu w całej swojej historii. (Santiago F., 2022) Szacuje się, że w wyniku niedoborów żywności mogło zginąć ok. 500 tys. ludzi. Te wydarzenia mogły się stać pośrednią przyczyną obalenia cara Borysa Godunowa. (Verosub K.L., Lippman J., 2008: s. 142) i w dalszej perspektywie wyboru nowej dynastii Romanowów. Swoje trzy grosze dołożyli Polacy, którzy, wykorzystując sytuację, próbowali osadzić swojego człowieka na tronie moskiewskim (Dymitriady).

Jednocześnie nasi północni sąsiedzi – również w stanie wojny z Rzeczpospolitą – doświadczyli wiosną 1601 roku ulewnych deszczów i powodzi, które doprowadziły do głodu i zarazy.

Poza tym ochłodzenie klimatu mogło być jedną z przyczyn przewrotu w Chinach. Głód, choroby i bunty, w połączeniu ze słabnącą władzą, doprowadziły w końcu do obalenia potężnej niegdyś dynastii Ming.

Ze względu na wyjątkowo silny wybuch i jego długotrwałe skutki dla klimatu niektórzy badacze sugerują, że mógł wywołać całą Małą Epokę Lodowcową. (White S. i in., 2021) Prawdopodobnie jednak korelacja była bardziej złożona. Po średniowiecznym ociepleniu klimatu – kiedy Wikingowie próbowali zasiedlić Grenlandię, nastąpiło ochłodzenie. Już w XIV wieku średnie roczne temperatury zaczęły się obniżać. Jeżeli aktywność wulkaniczna stała się główną przyczyną drastycznego ochłodzenia, to z powodu nie jednej, a kilku erupcji. Pozostałymi winowajcami byłyby wybuchy wulkanów Samalas (1257) i Kuwae (1452). Wybuch Huaynaputina mógł być tylko ostatnim „gwoździem do trumny” w serii katastrof. Na pewno jednak katastrofa zwiększyła efekt ochłodzenia, przynajmniej na początku XVII stulecia.

1. Fei, Jie, Zhang, David D., Lee, Harry F., 1600 AD Huaynaputina Eruption (Peru), Abrupt Cooling, and Epidemics in China and Korea, Advances in Meteorology, 2016, 3217038, 12 pages, 2016. https://doi.org/10.1155/2016/3217038 (dostęp 17.11.2025)

2. Jersy Mariño i in., Multidisciplinary Study of the Impacts of the 1600 CE Huaynaputina

Eruption and a Project for Geosites and Geo‑touristic Attractions, Geoheritage, September 2021, DOI: 10.1007/s12371-021-00577-5

3. Santiago Flórez, Arctic Glaciers, a Peruvian Volcano, and a Russian Famine, 11 października 2022, w: https://eos.org/articles/arctic-glaciers-a-peruvian-volcano-and-a-russian-famine (dostęp 17.11.2025)

4. Verosub K.L., Lippman J., Global Impacts of the 1600 Eruptionof Peru’s Huaynaputina, Eos, Vol. 89, No. 15, 8 April 2008, ss. 141-148

5. Sam White i in., The 1600 Huaynaputina Eruption as Possible Trigger for Persistent

Cooling in the North Atlantic Region, Climate of the Past. Discussions, https://doi.org/10.5194/cp-18-739-2022 (dostęp 17.11.2025)