Jedli codziennie to samo. Tak polscy chłopi żyli w XIX wieku

Podstawą diety polskich chłopów w XIX wieku były produkty, które można było wyhodować lub zebrać samemu. Najważniejsze miejsce zajmowały ziemniaki – spożywane niemal codziennie pod różnymi postaciami: gotowane, tłuczone, z barszczem, kapustą czy mlekiem. Kasza, groch, kapusta i bób stanowiły kolejne filary chłopskiego jadłospisu. Barszcz, żur, polewki i proste zupy były serwowane na śniadanie, obiad i kolację, często w towarzystwie razowego chleba, jeśli tylko był dostępny.

Chleb, choć dziś kojarzony z codziennym posiłkiem, w XIX-wiecznej Galicji był produktem wymagającym pracy i odpowiednich warunków. Własnoręcznie wypiekany z żytniej mąki, pojawiał się na stole codziennie tylko w bogatszych gospodarstwach. Ubożsi chłopi musieli zadowolić się podpłomykami lub chlebem z dodatkiem korzeni perzu, a w czasach głodu nawet z mąki z żołędzi czy kory drzewnej.

Warzywa, takie jak kapusta, brukiew, cebula, marchew, buraki czy dynia, były uprawiane w przydomowych ogródkach i stanowiły ważne źródło witamin. Rośliny strączkowe – groch, bób, fasola i soczewica – suszono i przechowywano na zimę, by zapewnić rodzinie niezbędne białko w trudnych miesiącach.

Mięso było prawdziwym luksusem na chłopskim stole. W większości gospodarstw jadano je zaledwie kilka razy do roku – najczęściej podczas świąt, wesel czy pogrzebów. Najpopularniejsze było mięso wieprzowe, zwłaszcza podczas tradycyjnych świniobicia, które stanowiło ważne wydarzenie w życiu wsi. Wtedy przygotowywano kiełbasy, słoninę, kaszankę i inne przetwory, które miały starczyć na kolejne miesiące.

W bogatszych domach mięso pojawiało się w niedziele, ale nawet tam nie było codziennością. Częściej jadano podroby, słoninę, skwarki czy smalec niż szynkę czy kiełbasę. Drób i dziczyzna były rzadkością, a ryby trafiały na stół głównie w okresie postu.

Nabiał i jaja także nie należały do produktów powszechnych. Krowy, często niedożywione, dawały niewiele mleka, a masło i sery były zarezerwowane na specjalne okazje. Jaja zbierano głównie na sprzedaż lub wymianę, a na własny stół trafiały sporadycznie.

To, co dziś wydaje się codziennością, dawniej było wyczekiwanym przysmakiem. Pszenica, najdroższe zboże, była używana niemal wyłącznie do wypieku świątecznych ciast i bułek. Pierogi, kluski z białej mąki czy słodkie wypieki pojawiały się na stole tylko kilka razy w roku – podczas Bożego Narodzenia, Wielkanocy, wesel i odpustów. W dni powszednie królowały potrawy z mąki żytniej, jęczmiennej lub owsianej.

Święta były okazją do przygotowania potraw, na które nie było stać chłopskiej rodziny na co dzień. Pieczono ciasta, gotowano mięso, podawano masło i biały ser. W niektórych regionach na święta przygotowywano nawet potrawy z ryb, a dzieci mogły liczyć na kawałek słodkiego placka czy piernika.

Życie polskiego chłopa nie było wolne od głodu. Szczególnie trudny był tzw. przednówek, czyli okres wczesnej wiosny, gdy kończyły się zimowe zapasy, a nowe plony jeszcze nie dojrzały. Wtedy sięgano po dzikie rośliny: szczaw, pokrzywę, lebiodę, młode pędy i zioła. Zbierano grzyby, jagody, orzechy, a nawet korzenie perzu czy bukiew, które przerabiano na mąkę lub kaszę.

W czasach największego niedostatku do potraw trafiały nawet żołędzie, kora brzozowa czy liście lipy. Chłopi wykorzystywali wszystko, co dawała natura, by przetrwać do nowych zbiorów. Przechowywanie żywności, suszenie, kiszenie i marynowanie były niezbędnymi umiejętnościami każdej rodziny.

W XIX wieku dieta polskich chłopów była monotonna, uboga w białko i tłuszcze, ale bogata w węglowodany i błonnik. Chłopi musieli wykazywać się zaradnością, by z prostych składników wyczarować sycące potrawy, które pozwalały przetrwać trudne czasy. Dziś wiele z tych dań wraca na nasze stoły jako regionalne specjały i element kulinarnego dziedzictwa.

·       Kuchowicz Z., Obyczaje staropolskie XVII-XVIII wieku, Łódź 1975.

·       Franaszek P., Dieta chłopów galicyjskich na przełomie XIX i XX wieku [https://ruj.uj.edu.pl/bitstreams/d1e8f4f3-7403-40d6-bb43-a3e7187c6534/download].

·       Tajemnice chłopskiej spiżarni [https://radiokielce.pl/966224/tajemnice-chlopskiej-spizarni/].

·       Worwa P., Chłopskie jadło, czyli jadłospis polskiego chłopa [https://chwalazapomniana.pl/chlopskie-jadlo-czyli-jadlospis-polskiego-chlopa/].