Litewskie księżniczki na polskim tronie. Tak rodziła się unia
Litwa, jako ostatni pogański kraj w Europie, oficjalnie przyjęła chrześcijaństwo w 1386 roku, za panowania Władysława Jagiełły. Mało kto jednak wie, że kilkadziesiąt lat wcześniej jego dziad, wielki książę Giedymin, rozważał podobny krok. Decyzja ta mogła zmienić bieg historii, a jej powody były ściśle związane z polityką i obroną przed agresją Zakonu Krzyżackiego.
List do papieża Jana XXII
W 1322 roku Giedymin postanowił nawiązać kontakt z papieżem Janem XXII. W liście, który wysłał do Awinionu, książę wyraził chęć zawarcia pokoju z, jak to określił, "katolickimi przeciwnikami Litwy", w tym z Krzyżakami. W liście zasugerował możliwość przyjęcia chrztu przez siebie i swoje państwo. Była to przemyślana strategia polityczna – wprowadzenie chrześcijaństwa mogło zmniejszyć nacisk ze strony Krzyżaków, którzy używali argumentu "chrystianizacji pogan" jako usprawiedliwienia swoich podbojów.
Efektem tych działań było podpisanie w 1323 roku w Wilnie traktatu pokojowego, który został następnie ratyfikowany przez papieża. Dokument ten miał na celu zacieśnienie stosunków między Litwą a katolickimi państwami Europy. W 1324 roku do Wilna przybyli papiescy wysłannicy, aby wesprzeć misję chrystianizacyjną i przygotować grunt pod oficjalny chrzest.
Jednakże Giedymin, mimo wcześniejszych deklaracji, ostatecznie odmówił przyjęcia chrztu. Nie zgodził się również na pełną działalność misyjną na terytorium Litwy. Decyzja ta była motywowana obawą przed utratą kontroli nad państwem oraz potencjalnym buntem.
Giedymin wobec katolików
Choć Giedymin odrzucił propozycję chrztu, pozwolił na ograniczoną działalność katolicką. W Wilnie zbudowano kościół pw. św. Mikołaja, który miał służyć cudzoziemskim kupcom. Franciszkanie otworzyli tam także szpital i zaczęli pełnić rolę sekretarzy w kontaktach Litwy z Europą Zachodnią.
Mimo to Giedymin ustanowił ścisłe granice działalności misyjnej. Franciszkanom zakazano podważania tradycyjnych wierzeń pogańskich. Naruszenie tego zakazu wiązało się z surowymi konsekwencjami – niektórzy z nich zapłacili za to najwyższą cenę. Wyroki śmierci na franciszkanach wykonano m.in. w 1341 i 1369 roku.
Dlaczego Giedymin nie ochrzcił Litwy?
Decyzja o odrzuceniu chrztu przez Giedymina wynikała z pragmatyzmu politycznego. Choć chrześcijaństwo mogło przynieść korzyści w relacjach z katolicką Europą, książę zdawał sobie sprawę, że zmiana wiary grozi destabilizacją wewnętrzną i oporem ze strony litewskich elit. W rezultacie Litwa pozostała pogańska przez kolejne dziesięciolecia.
Giedymin położył jednak fundamenty pod późniejsze działania swojego wnuka, Władysława Jagiełły. To właśnie Jagiełło, obejmując tron Polski, żeniąc się z Jadwigą Andegaweńską i przyjmując chrzest w 1386 roku, zakończył epokę pogaństwa na Litwie.
Pierwsze kontakty Litwy z Piastami
Relacje między Litwą a Piastami mazowieckimi miały swoje początki już w pierwszej połowie XIII wieku. W 1229 roku książę mazowiecki Konrad, prowadząc wojnę o tron krakowski z Władysławem Laskonogim, wykorzystał litewskich najemników. Z jednej strony świadczyło to o rosnących kontaktach politycznych między Mazowszem a Litwą, z drugiej – nawałnice litewskie pustoszyły ziemie Mazowsza, co powodowało napięcia i wzajemną wrogość.
Przełom w obustronnych relacjach nastąpił w 1279 roku, kiedy książę mazowiecki Bolesław II, syn Siemowita I i Perejesławy halickiej, poślubił Gaudemundę, córkę wielkiego księcia litewskiego Trojdena. Gaudemunda na chrzcie przyjęła imię Zofia, co miało znaczenie zarówno symboliczne, jak i polityczne. To małżeństwo wzmocniło relacje między Mazowszem a Litwą oraz doprowadziło do ograniczenia litewskich najazdów na ziemie mazowieckie.
Małżeństwo Danuty/Danmiły z Wacławem
Kolejny związek między Piastami a litewską dynastią Giedyminowiczów miał miejsce na początku XIV wieku. Córka Giedymina, której imię występuje w źródłach jako Danuta lub Danmila, poślubiła Wacława, wnuka Siemowita I.
Wacław był synem Bolesława II z drugiego małżeństwa z Kunegundą czeską, siostrą króla Czech i Polski – Wacława II. Danuta przyjęła na chrzcie imię Elżbieta. Ich ślub, który odbył się między 1316 a 1318 rokiem, wzmacniał polityczne więzi między Mazowszem a Litwą.
Sojusz Giedymina z Władysławem Łokietkiem
Najbardziej znaczącym wydarzeniem w relacjach Litwy z Piastami było zawarcie sojuszu między Giedyminem a Władysławem Łokietkiem. W 1325 roku odbył się ślub królewicza Kazimierza (przyszłego Kazimierza Wielkiego), syna Władysława Łokietka i Jadwigi Bolesławówny, z Aldoną, córką Giedymina. Aldona, która na chrzcie przyjęła imię Anna, stała się królową Polski.
To małżeństwo było pierwszym poważnym sojuszem między Polską a Litwą, który nie tylko ugruntował współpracę obu państw w walce z Krzyżakami, ale również stworzył podstawy do późniejszej unii polsko-litewskiej. Niektórzy historycy uznają to wydarzenie za preludium do unii w Krewie z 1385 roku, która zapoczątkowała wspólną historię Polski i Litwy.
