Nieznana historia żydowskich milionerów z XIX wieku

Upadek Prus i wkroczenie armii napoleońskiej w 1806 roku otworzyły przed Żydami nowe perspektywy. Utworzenie Księstwa Warszawskiego oznaczało nie tylko zmiany polityczne, ale także gospodarcze. W regionie zapanował chaos, granice były płynne, a popyt na towary gwałtownie wzrósł.

Żydowscy bankierzy i kupcy, mający już doświadczenie oraz kapitał, szybko zareagowali na nowe warunki. Wykorzystywali okazje do handlu, dostarczając żywność i paszę dla armii, a także angażując się w intratną kontrabandę. Szczególnie opłacalne było wywożenie bydła, koni i paszy do ogarniętych kryzysem Prus, gdzie ceny były znacznie wyższe.

Jednym z najważniejszych źródeł żydowskiego bogactwa stały się dostawy dla wojska. Obecność licznych armii – napoleońskiej, rosyjskiej, pruskiej oraz nowo utworzonej polskiej – stworzyła ogromny rynek zbytu. Żydowscy przedsiębiorcy wykorzystywali też brak ustalonych granic i słabość administracji, skupując dobrą monetę oraz kosztowności, a w zamian wprowadzając do obiegu tańsze monety z mennicy berlińskiej i wrocławskiej. Dopiero późniejsze regulacje władz Księstwa ograniczyły ten proceder.

Władze Księstwa Warszawskiego, potrzebując środków na utrzymanie państwa i armii, wprowadziły system dzierżaw państwowych monopoli, takich jak monopol solny, tabaczny czy loteryjny. Najlepsze kontrakty trafiały zazwyczaj do żydowskich bankierów i kupców, którzy byli w stanie natychmiast przekazać duże sumy do budżetu państwa. Następnie organizowali sieć poddzierżawców, pobierając od nich wysokie opłaty i maksymalizując zyski.

Równie istotna była działalność przemysłowa. Żydzi aktywnie inwestowali w produkcję broni i uzbrojenia, odpowiadając na rosnące potrzeby armii. Przykładem może być Samuel Fraenkel, który wydzierżawił dobra Przysucha i zmodernizował zakłady metalurgiczne, produkując armaty, moździerze, karabiny i inne elementy uzbrojenia. Produkcja ta przynosiła ogromne dochody, a żydowscy przedsiębiorcy stali się kluczowymi partnerami państwa w realizacji zamówień wojskowych.

Zaangażowanie finansowe i gospodarcze Żydów sprawiło, że wielu z nich zyskało wyjątkowe przywileje. Najbogatsi bankierzy, jak Berek Szmul czy Samuel Fraenkel, otrzymywali od władz specjalne prawa, m.in. możliwość zamieszkania przy ulicach niedostępnych dla innych Żydów, zachowania tradycyjnego stroju czy nabywania nieruchomości. Tego typu przywileje były rzadkością i świadczyły o wysokiej pozycji społecznej oraz zaufaniu, jakim darzyły ich elity polityczne.

Pożyczki udzielane rządowi Księstwa przez najzamożniejszych przedstawicieli społeczności żydowskiej umożliwiały im uzyskanie kolejnych kontraktów i protekcji. W ten sposób budowali oni swoje majątki, a ich wpływy rosły nie tylko w sferze gospodarczej, ale także politycznej.

Po 1815 roku, wraz z powstaniem Królestwa Polskiego (Kongresówki), zmieniła się rola państwa oraz struktura gospodarki. Zmniejszyło się znaczenie armii, a większy nacisk położono na rozwój przemysłu. Nadal jednak państwo potrzebowało środków, więc dzierżawy monopoli pozostały ważnym źródłem dochodu – najbardziej zyskowne kontrakty trafiały do wpływowych żydowskich bankierów.

Coraz większe znaczenie zaczęła odgrywać produkcja przemysłowa, zarówno na potrzeby państwa, jak i rynku konsumpcyjnego. Żydzi angażowali się w rozwój fabryk, produkcję tekstyliów, wyrobów metalowych i innych towarów, odpowiadając na potrzeby rozwijającego się społeczeństwa. Ich aktywność przyczyniła się do modernizacji gospodarki i wzrostu zamożności całego regionu.

Handel był tradycyjną domeną społeczności żydowskiej. W Królestwie Polskim, mimo prawnych ograniczeń, Żydzi stanowili większość wśród kupców posiadających prawo do handlu. Zajmowali się handlem obwoźnym, korzennym, łokciowym, a także handlem skórą, futrami, obuwiem czy jedwabiem. Największe zyski przynosił handel jedwabiem i towarami luksusowymi. Wśród żydowskich przedsiębiorców nie brakowało także właścicieli karczm, pośredników handlowych czy maklerów.

Po 1824 roku coraz więcej Żydów zajmowało się operacjami pieniężnymi, prowadząc kantory, kolektury loterii i udzielając pożyczek. W latach 60. XIX wieku przejęli oni niemal cały handel bydłem, drzewem i zbożem, a ich rola w handlu zagranicznym systematycznie rosła. Wzrastała również liczba drobnych kupców, kramarzy i tandeciarzy, którzy uzupełniali lokalny rynek.

Choć konstytucja Księstwa Warszawskiego zakładała równość wobec prawa, w praktyce społeczność żydowska była wykluczona z życia politycznego i podlegała różnym ograniczeniom. W 1808 roku zawieszono prawa obywatelskie Żydów, a władze lokalne wprowadzały tzw. "rewiry" – specjalne dzielnice, w których mogli się osiedlać. W Warszawie wyznaczono mniej reprezentacyjne części miasta, takie jak Wola, Powiśle czy Praga, gdzie Żydzi mieli obowiązek zamieszkiwać.

W Królestwie Polskim po 1815 roku zlikwidowano gminy żydowskie, a ich miejsce zajęły dozory bóżnicze, zajmujące się sprawami religijnymi, edukacją i dobroczynnością. Mimo tych ograniczeń, społeczność żydowska potrafiła wykorzystać dostępne możliwości i odgrywała coraz większą rolę w gospodarce i życiu społecznym.

·       Dubnow Sz., Historia Żydów, Kraków 1939.

·       Fuks M., Żydzi polscy, Dzieje i kultura, Warszawa 1982.

·       Johnson P., Historia Żydów, Kraków 1996.